dr inż. Michał Skrobot
Otwarty model miasta ogrodu jako odpowiedź na współczesne problemy ekologiczne i jako wyraz szacunku architektury wobec krajobrazu
Wprowadzenie
Zarówno na świecie jak i w Polsce, można zaobserwować złożoność uwarunkowań i procesów w kształtowaniu się krajobrazu osadniczego. Rozwój przestrzenny i inne zjawiska mu towarzyszące w wyniku zmiennej demografii i tempa rozwoju stały się chaotyczne i często prowadzą do degradacji krajobrazu.
Dzisiaj podstawowym zadaniem towarzyszącym procesom miastotwórczym jest rozwiązywanie tychże zagadnień oraz dążenie do uzyskania zrównoważonego rozwoju i poprawy jakości życia mieszkańców. Ma to miejsce poprzez wprowadzanie nowych ustaw, konwencji i dyrektyw. Dokumenty te nie dają odpowiedzi jak faktycznie ma przebiegać rozwój przestrzenny. W urbanistyce i architekturze krajobrazu potrzebne są dobre wzorce, które staną się wytycznymi do kształtowania krajobrazu miasta. Na przestrzeni dziejów, obserwować można różne modelowe rozwiązania miasta idealnego. Przykładem jest chociażby stworzona przez Ebenezera Howarda koncepcja miasta-ogrodu, która do dzisiaj jest inspiracją dla wielu projektantów. Otwartość formuły miasta-ogrodu powoduje, iż realizacje czerpiące z jej dobrych wzorców i przejawiające się w nowych formach materializują się w wielu jednostkach osadniczych na całym świecie. Autor dysertacji, będąc w „mieście piękna” Chandigahr w Indiach, natchniony genius loci tego miejsca, doznał we śnie impulsu, który stał się podstawą do podjęcia tematyki związanej z kreacją miast i badaniem wzorców osadniczych.
Istniejące realizacje miast-ogrodów w Polsce i innych krajach europejskich są pozytywnymi przykładami, mówiącymi w jaki sposób można kształtować zrównoważony krajobraz. Trudno jest jednak dzisiaj uzyskać specjalne warunki, aby móc na przysłowiowym „gołym korzeniu” budować nowe miasto. W Europie tworzenie miast polega głównie na rozwoju istniejących struktur, a rewitalizacja jest ważnym elementem w procesach miastotwórczych. W Polsce istnieje wyraźna potrzeba pracy nad istniejącą tkanką osadniczą, poprzez niwelowanie skutków niepoprawnej urbanizacji. Zważywszy na powyższe, dysertacja jest poszukiwaniem wzorcowego modelu osadnictwa adoptowalnego do dzisiejszych warunków rozwojowych miast.
Cel
Celem niniejszej pracy jest opracowanie modelu zamieszkiwania, który byłby połączeniem idei miasta-ogrodu ze współczesnym paradygmatem myślenia o osadnictwie człowieka. Celem jest również potraktowanie projektowanego modelu osadniczego jako narzędzia i jednocześnie metody wykorzystywanej w procesach rewitalizacji i planowania przestrzennego w Polsce. W związku z tym opracowywany model został poddany weryfikacji w wybranej przez autora lokalizacji na terenie Polski.
Teza
Idea miasta-ogrodu niesie ponadczasowe wartości wykorzystywane na całym świecie, które wraz z najnowszymi nurtami myślenia o krajobrazie miasta mogą zostać implikowane w procesie rozwoju istniejących struktur osadniczych w Polsce. Podstawowym zadaniem rozwoju miast w Polsce jest ich rewitalizacja i nadanie im potencjalnych kierunków rozwoju poprzez stworzenie dynamicznej geometrii, obrazującej dialog pomiędzy strukturami osadniczymi a krajobrazem. Sformułowanie otwartego modelu miasta ogrodu może stać się narzędziem rewitalizacji i planowania sieci osadniczej zgodnej z krajobrazem.
Zakres
Do zrealizowania zamierzonych celów badawczych zostały wykonane badania studialne i terenowe obejmujące współczesne modele zamieszkiwania. Zbadane zostały doświadczenia w sferze teoretycznej, obejmujące prace koncepcyjne i badawcze odpowiadające na współczesne potrzeby i oczekiwania mieszkańców.
Przeanalizowane zostały również dokonania w projektowaniu nowych jednostek osadniczych w Polsce i na Świecie. Badania terenowe odnoszą się do wybranych struktur osadniczych na trzech kontynentach Europy, Azji i Afryki. Kontynenty te są przykładem odmiennych warunków miastotwórczych, genezy powstawania, skali, morfologii, struktury i tempa rozwoju. Badania zostały wykonane ze szczególnym uwzględnieniem tworzonych w Europie miast-ogrodów oraz inspirowanych tą ideą realizacji na Świecie, które traktują krajobraz podmiotowo w stosunku do projektowanych struktur. Badania na terenie Polski obejmują miasta zróżnicowane pod względem wielkości ze szczególną uwagą na istniejące miasta-ogrody.
W zakres rozprawy wchodzi część analityczno-projektowa, która zakłada stworzenie teoretycznego modelu na podstawie wykonanych badań, jednocześnie uwzględniająca proces rewitalizacji jako główny czynnik determinujący rozwój i prowadzący do poprawy istniejących struktur.
Dysertacja obejmuje również weryfikację modelu w wybranej lokalizacji w Polsce, aby określić możliwości stosowania modelu jako narzędzia w procesach planowania i projektowania przestrzennego.
Metoda
Założenia badawcze opierają się na badaniach fenomenologicznych oraz na metodach wykorzystywanych przy projektowaniu oraz analizowaniu procesów miastotwórczych. Dobór metod uwzględnia zidentyfikowanie zależności przestrzennych pomiędzy krajobrazem a działalnością człowieka. Podstawową metodą badawczą jest autorska metoda dokumentacji widoków, będąca połączeniem metody zdjęć lotniczych niskopułapowych z metodą analizy percepcyjnej prof. J. Skalskiego. Zastosowana w dysertacji metoda analizy fraktalnej pozwala autorowi najpełniej opisać złożoność geometrii wszystkich elementów w krajobrazie, w każdej opracowywanej skali. Metoda urbanistyki krajobrazowej, pozwala natomiast określić potencjał krajobrazu, który jest do wykorzystania, a metody stosowane w procesie rewitalizacji realne potrzeby przekształceń struktur osadniczych.
Badania studialne
Zakres badań studialnych opisuje ryc. 2
Badania studialne opierają się na koncepcjach teoretycznych, które są innowacyjne w stosunku do koncepcji miast modernistycznych oraz zrywają ze stereotypem Starej Karty Ateńskiej. Idee te mogą być również zastosowane przy tworzeniu jednostek osadniczych na wszystkich kontynentach i reprezentują współczesny paradygmat myślenia o osadnictwie człowieka. Innowacyjność modeli teoretycznych polega również na określeniu stosunku do krajobrazu otwartego i krajobrazu miasta, w tym do ludzi. Są to propozycje alternatywne względem współczesnych praktyk degradujących miasto i jego otoczenie.
Podczas konferencji, spotkań z teoretykami i przeglądu materiałów piśmienniczych autora zainspirowały teorie poruszające szeroko pojęte kwestie miastotwórcze. Złożoność tych procesów przedstawiają znawcy często praktykujący na rzecz poprawy funkcjonowania miast. Po zsumowaniu wszystkich doświadczeń otrzymano kompleksowość wymiaru miasta współczesnego.
Miasta w skali pieszego, gdzie mieszkańcy chętnie przebywają w przestrzeni publicznej, wywiązują się interakcje między personalne, a skala oddziaływania ma wymiar ludzki, zaś pieszy czuje komfort, wygodę i satysfakcję z użytkowania przestrzeni miasta.
Miasta o połączonej geometrii, gdzie hierarchiczna sieć połączeń daje zarówno możliwości szybkiego przemieszczania się, jak i kluczenia w zajmujących umysł przestrzeniach, pozwalając na chwilowe lub okazjonalne przebywanie w tłocznych miejscach i siedzenie godzinami w kameralnych zakątkach. Geometria miasta, która jest momentalnie odczytywana i umożliwia wybór prędkości, skali i zagęszczenia.
Miasta kreatywnego, pozwalającego wykorzystać potencjał ludzki oraz możliwości rozwojowe jednostki otwartej na inicjatywy. Miasta pozwalającego eksperymentować, a ucząc się w trakcie procesu kreacji, znajdującego coraz to lepsze rozwiązania i technologie dla jego funkcjonowania. Wykorzystującego globalną świadomość, będąc jednocześnie mocno osadzone w lokalnej kulturze i tradycji.
Miasta opartego na wzorcach odnoszących się do skali miasta, architektury po detale z którymi użytkownik obcuje na co dzień. Wzorcach prostych i sprawdzonych wynikających z funkcjonalności, estetyki i ergonomii rozwiązań. Miasta odpowiadającego na najprostsze potrzeby jak i rozwiązującego złożone kwestie relacji społecznych w przestrzeni.
Miasta opartego na tradycjach dawnych miast będących w równowadze pomiędzy potrzebami mieszkańców a możliwościami technologicznymi, pomiędzy urbanizacją a krajobrazem otwartym. Miasta, w którym kontynuowane są tradycje miastotwórcze, a przy współczesnych możliwościach technologicznych realizuje się zasadę zrównoważonego rozwoju.
Prace badawcze i projektowe poszukujące optymalnych rozwiązań dla miasta, mają na celu dążenie do spełnienia postulatów charakteryzujących idealną miejscowość. Idea miasta-ogrodu jest odpowiedzią na wiele oczekiwań społecznych jak i rozwiązań przestrzennych, a poddane analizie wybrane założenia i projekty miast-ogrodów w Polsce pozwoliły zrozumieć genezę powstawania i poznać charakterystykę przestrzennych rozwiązań miast-ogrodów. Poddanie badaniom wzorcowego i pierwszego projektu w Anglii w Letchworth oraz w Hellerau w Niemczech pozwoliło określić inne warunki możliwości realizacji założeń Ebenezera Howarda.
Idea miasta-ogrodu nie odpowiada na wszystkie potrzeby, a problematyka rozwiązań przestrzennych została wzbogacona innymi nurtami myślenia, które mogą uzupełnić i wzbogacać ją o nowe elementy i inne rozwiązania dostosowane do współczesnych możliwości i potrzeb. Idea miasta linearnego pozwala kanalizować tereny zurbanizowane, zachowując kontakt z otwartym krajobrazem. Z kolei idea miasta galaktyki, daje możliwości hierarchizacji przestrzeni i stopniowego rozpraszania miasta w krajobrazie. Miasto na siatce prostokątnej pozwala określić strefowość i łatwo określić funkcje pewnych przestrzeni. Z kolei miasto zwarte i nawiązująca do niej tradycja miasta polskiego optymalnie wykorzystuje możliwości przestrzenne, poprawia wygodę życia poprzez dostępność przestrzeni i skracanie odległości dla użytkowników jak i na prowadzone media, przez co optymalizuje ekonomikę miasta.
Badania terenowe
Wybrane projekty, których geneza lub główny rozwój przypada na XX i XXI wiek, były badane w praktyce. Kryterium wyboru stanowił warunek, kiedy bezpośredni wpływ na tworzenie miasta miała kultura zachodnia (Polska) lub pośredni jako wynik procesów kolonizacyjnych. Z tego względu wybór analizowanych miast zagranicznych obejmuje trzy kontynenty: Azję jako najdynamiczniejsze miejsce rozwoju osadnictwa, Afrykę jako miejsce najmniej skomplikowanego zamieszkiwania oraz Europę jako sposób zamieszkiwania kulturowo i rozwojowo najbliższy Polsce. Ważną kwestią jest fakt, iż jednostki osadnicze są zrealizowane i realizowane według określonych zasad bądź założeń projektowych.
Zostały przebadane jednostki o różnej skali i wielkości w celu określenia optymalnych parametrów jednostki osadniczej. W ramach badań analizie zostały poddane:
położenie jednostki, kompozycja przestrzenna, komunikacja, struktura przestrzeni publicznej, struktura terenów zieleni, warunki zamieszkiwania oraz relacja z krajobrazem otwartym.
Przykładem najprymitywniejszych form zamieszkiwania są wioski Afrykańskie. Serakorone w Gwinei jest przykładem jednej z nich, gdzie życie w prymitywnych warunkach jest zrównoważone z przyrodą. Użyte najprostsze technologie wystarczają, by zaspokoić najważniejsze potrzeby.
Auroville w Indiach o filozoficznych podstawach jest jednostką o bardziej złożonej strukturze organizacyjnej i przestrzennej. Jest to przykład struktury dążącej do harmonii i samowystarczalności przy wykorzystaniu najnowszych technologii. Rozproszony rozwój przestrzenny i „zanurzenie” jednostki w lesie tropikalnym daje wrażenie dominacji środowiska przyrodniczego z elementami architektonicznymi układającymi się w kompozycję miasta.
Miasto Milton Kaynes w Anglii oparte na idei miasta-ogrodu to rozproszona struktura o małej gęstości zabudowy. Powoduje to korzystne warunki klimatyczne miasta.
Pounburry również mieszczące się w Anglii w swojej zwartej formie maksymalnie skraca odległości i oferuje bliski kontakt z krajobrazem otwartym poza miastem.
Chandighar w Indiach jest dużym miastem podzielonym na strefy, gdzie zhierarchizowany system drogowy komunikuje w wygodny sposób całą przestrzeń miasta. Podział na strefy i grupowanie funkcji pozwalają na szybką identyfikację w mieście.
Przykładem największego zagęszczenia zabudowy na świecie jest Hong Hong. Występujące wysokobudżetowe rozwiązania przestrzeni publicznej pozwalają na wygodne przemieszczanie się i tworzą wiele miejsc do odpoczynku.
Zestawienie wszystkich doświadczeń zamieszkiwania ze świata pokazało szeroki wachlarz możliwości rozwiązań przestrzennych i społecznych w celu uzyskania zrównoważonego rozwoju. Podobne badania terenowe polegające na analizie sposobów zamieszkiwania zostały wykonane w Polsce:
Najmniejszą badaną jednostkę stanowi inspirowane ideą miasta-ogrodu osiedle Nadarzyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej w Strzeniówce. Jest to jednostka o głównych funkcjach mieszkaniowych z atrakcyjną przestrzenią publiczną w postaci skwerów i terenów o funkcjach sportowych.
Osiedle Zielone Wzgórza w Murowanej Goślinie jest małym miasteczkiem z rynkiem i przyległymi do niego przestrzeniami publicznymi tworzącymi sieć komunikacyjną, niezależną od ruchu kołowego. Ciekawa kompozycja obiektów kubaturowych daje duże możliwości wykorzystania przez mieszkańców przestrzeni pomiędzy budynkami, co sprzyja nawiązywaniu kontaktów międzyludzkich.
Podkowa Leśna jest przykładem miasta-ogrodu realizowanego według pierwotnych założeń i do dzisiaj funkcjonuje w podobnej formie. W leśnym otoczeniu oferuje doskonałe warunki klimatyczne, a przestrzenne rozwiązania oferują mieszkańcom leśne tereny rekreacyjne. Społeczność lokalna jest związana z miejscem i dba o wizualność i spójność charakteru miasta.
Warszawa jest metropolią zróżnicowaną pod względem zagęszczenia, stylu architektury, rodzaju zamieszkiwania i jakości przestrzeni publicznej. Doświadcza się w niej wzorców miasta-ogrodu, modernizmu socrealistycznego, zabudowy wysokościowej oraz zabytkowych układów z obrazów Canaletto.
Otwarty model miasta-ogrodu jako nowy model osadniczy. Podstawowe założenia
Wyniki badań doprowadziły do określenia parametrów i założeń miasta polegających na rozwinięciu modelu miasta-ogrodu o cechy zaczerpnięte z najnowszych nurtów myślenia dotyczących rozwoju miasta, a także ze współczesnych doświadczeń. Ważną cechą współczesnego modelu miasta musi być jego kreatywność oraz otwarcie na rozwój i krajobraz. Struktura przestrzenna miasta jest kreowana wedle koncepcji zrównoważonego rozwoju, musi ona uwzględniać rolę i funkcje połączonych ekosystemów w relacji ze środowiskiem zurbanizowanym.[1] Tworzenie struktury osadniczej opartej na geometrii fraktalnej ma różnicować przestrzeń miasta pod względem odczuwalnej skali oraz prędkości poruszania się, co wpływa na zróżnicowany sposób użytkowania jego przestrzeni.
Otwarty model miasta-ogrodu jako szczególny przypadek urbanistyki krajobrazowej
Ta koncepcja polega na pozornie chaotycznym rozwoju tkanki osadniczej współgrającym z środowiskiem przyrodniczym: geomorfologia i środowisko tworzące dane miejsce jedyne i unikalne. Powiązane ze sobą drogami komunikacyjnymi ciągi osadnicze tworzą sieć fraktalną, posiadającą możliwość rozbudowy niepowtarzalnej struktury. Sieć fraktali pierwszego stopnia tworzy trzon i są to często istniejące kierunki rozwoju osadnictwa w postaci systemu drogowego i istniejącej zabudowy. W dobie niskiego rozwoju technologicznego człowiek wybierał najbezpieczniejsze oraz najwygodniejsze drogi komunikacyjne i to one właśnie mogą stanowić podstawę do rozwoju osady [2]
Miasto można porównać do liścia rośliny posiadającego naczynia transportujące niezbędne składniki oraz tkanki odpowiedzialne za oddychanie. Tak samo w mieście potrzebny jest wygodny transport, przestrzeń na przemieszczanie się oraz miejsca do życia, pracy, regeneracji czy wypoczynku. W rzeczywistości fraktalna struktura osadnicza ma się dopasowywać do dendrytycznych wzorów tworzących w naturze ukształtowanie terenu, przebiegi rzek czy pasma wzniesień w taki sposób, aby struktura osadnicza pozostawała w dialogu z krajobrazem. Proponowany sposób komponowania struktury przestrzennej charakteryzujący się otwartością na krajobraz różni się od średniowiecznego wzorca osadnictwa tworzącego tłoczne i ciasne miasta wewnątrz murów. Nową propozycją jest zachowanie zwartości zabudowy tworzącej wyraźną granicę pomiędzy zabudową, a krajobrazem otwartym.
Otwarty model miasta-ogrodu jako przykład kreatywnego osadnictwa
Potrzeby terytorialne czy mentalne mieszkańców nie mogą być zamknięte w jednym zbiorze. Dlatego model miasta musi uwzględniać zmienne zapotrzebowania mieszkańców i osadników. Otwartość modelu ma polegać na dostosowywaniu struktury miasta do możliwości rozwojowych i dynamiki miastotwórczej podczas procesu kreacji. Według teorii otwartej formy, projektowany model zakłada budowanie w kontekście krajobrazowym nowej formy miasta gotowego na zmiany i nowe okoliczności rozwojowe [3]
W przypadku małego zainteresowania osadnictwem, fraktale będą się rozbudowywać do pierwszego stopnia, a gdy potrzeby rozwojowe wzrosną, sieć osadnicza rozwinie się do stopnia trzeciego. Otwartość modelu posiada pewne granice, a czyni je równowaga pomiędzy środowiskiem zurbanizowanym a przyrodniczym, która nie może zostać zachwiana dla poszczególnych etapów rozwojowych. Otwarty model przedstawił H. Chesbrough (Ryc.320), w kontekście innowacyjności (Sieniewska 2010). Analogicznie jest w przypadku rozwoju miasta, gdzie zamknięty model ukierunkowany jest w jedną stronę, ograniczając możliwości rozwojowe. Realizując zamkniętą strategię rozwoju przestrzennego, miasto osiągnie równowagę rozwojową w momencie, gdy zostanie osiągnięty projektowany docelowy rozwój przestrzenny. Otwarty model miasta zdywersyfikuje kierunki rozwoju i jego tempo. Jest to najbardziej zgodne ze strategią zrównoważonego rozwoju, czyniąc na każdym etapie rozwoju osadnictwa równowagę, czyli swoistą homeostazę miasta.
Nowy model zakłada otwartość na najnowsze nurty światopoglądowe i społeczne, osiągając poziom kreatywnego tworzenia miast. Aby tworzyć kreatywnie miasto, należy uczyć się w trakcie procesu kreacji, nie pozostając biernym na światowe trendy. Polega to na świadomym wykorzystaniu istniejących wartości Genius Loci miejsca w taki sposób, aby w przyszłość odbywała się naturalna kontynuacja lokalnej tradycji połączonej z globalną nowoczesnością.
Otwarty model miasta-ogrodu, jako szczególny przykład urbanistyki ekologicznej
Model fraktalnego miasta łączy w sobie koncepcję „miasta zielonego” oraz „miasta zwartego” będącego tradycją miast europejskich. Zakłada on tworzenie zwartego centrum osady z udziałem terenów zieleni, obiektami użyteczności publicznej, związanych z kulturą i sztuką, miejsc spotkań, usług, przyczyniających się do ożywienia życia społecznego. Natomiast dalsze kierunki rozwoju miasta ma stanowić powiązana ze sobą sieć osadnicza z dużym udziałem powierzchni biologicznie czynnych charakterystycznych dla idei miasta-ogrodu.[4] Takie rozwiązania są spójne z ekologią krajobrazu, która jest istotnym elementem otwartego modelu miasta ogrodu.[5]
Otwarty model miasta-ogrodu jako szczególny przykład urbanistyki parametrycznej
Struktura miasta oparta na formie fraktalnej jest szczególnym przykładem urbanistyki parametrycznej. Polega ona na tworzeniu nowej logiki przestrzeni miasta w oparciu o matematyczną korelację licznych elementów, takich jak system ulic, kubatura architektoniczna czy otwarte przestrzenie.
Miasto fraktalne jest również szczególnym przykładem implementacji urbanistyki parametrycznej. Parametry fraktalnego miasta podobne są do konwencjonalnych modeli mających na celu kontrolowanie wszystkich elementów urbanistycznych: zabudowy, dróg czy sposobów zagospodarowania. We fraktalnym mieście-ogrodzie występuje jeden zmienny element: biogeomorfologia terenu, czyniąca algorytm rozwoju miasta otwartym. Ten element powoduje, że w przypadku projektowania fraktalnego miasta ogrodu podstawę stanowią analizy projektowo-badawcze, a kierunki rozwojowe mogą podlegać modyfikacjom.
Dzięki urbanistyce parametrycznej możemy dokonać symulacji rozwoju danej jednostki osadniczej, określając takie wartości jak wielkość jednostki krajobrazowej, chłonność jednostki krajobrazowej, stosunek powierzchni zabudowanej do niezabudowanej czy wielkość działek.
Wartości te określa się po analizie istniejącej struktury osadniczej oraz badaniach jej relacji z daną jednostką krajobrazową. Parametry struktury przestrzennej jednostki osadniczej mają wykazywać podobny stopień złożoności i różnorodności, co jednostka krajobrazowa, w której się znajduje. W efekcie ma to doprowadzić do harmonii jednostki osadniczej z krajobrazem.
Ważnym parametrem jest skala miasta dopasowana do skali człowieka. Taka, aby dostępność do usług, miejsc rekreacyjnych była w zasięgu każdego mieszkańca bez konieczności korzystania z dodatkowych środków komunikacji. W przypadku dużych jednostek krajobrazowych i rewitalizacji większych miast istotne jest to, aby jego zwarta część zachowywała skalę przyjazną dla człowieka.[6]
Przestrzenny rozwój otwartego modelu miasta-ogrodu
W procesie kształtowania fraktalnego miasta-ogrodu można wyróżnić trzy płynnie przechodzące fazy rozwojowe. W każdej fazie miasto osiąga dynamiczną równowagę pomiędzy przestrzenią zabudowaną, a środowiskiem przyrodniczym. Procesy programowania rewitalizacji poprzedzają analizy struktury osadniczej oraz analizy wartości. Pierwszym krokiem jest wyznaczenie centrum miasta oraz granic jego zwartej zabudowy oraz kierunków rozwoju. Następnie zostają określane tereny cenne pod względem wartości antropogenicznych i środowiskowych. Do każdego terenu zidentyfikowanego jako wartościowy wyznacza się strefy buforowe podlegające specjalnym zasadom zagospodarowania. W przypadku terenów wartościowych przyrodniczo i krajobrazowo w strefie buforowej ma następować redukcja tkanki urbanistycznej pod względem powierzchni zabudowy oraz jej wysokości. W przypadku wartości kulturowych obiekty znajdujące się w strefie buforowej powinny nawiązywać stylem lub posiadać elementy według wzornika powstałego podczas identyfikacji wartości. Główny trzon miasta mogą stanowić istniejące struktury komunikacyjno-osadnicze poddane nowym zasadom zagospodarowania.
I. Faza rozwoju miasta
W tej fazie rozwoju określany jest zasięg jednostki osadniczej tak, aby z jak najdalej odsuniętego miejsca, dystans do pokonania był zbliżony do 2,5 km, czyli 30-minutowego dystansu pokonywanego pieszo. Jednostka osadnicza rozwija swoje centrum miasta, nabierając charakter tradycyjnego miasteczka. Przestrzenie pomiędzy ciągami zabudowy w centrum są wypełniane zabudową kamieniczną, segmentami lub wolnostojącymi budynkami skierowanymi ku ulicy, posiadające przestrzenie usługowe. Konkretyzuje się sieć połączonych ulic i ciągów pieszych ze skwerami, parkami i placami. Rozbudowa miasta zwartego następuje w określonych granicach. Powstaje strefa buforowa wokół zwartej miejskiej zabudowy, która przeznaczona jest pod obiekty rekreacyjne, sportu, ewentualnie wykorzystywane na inne cele nie wymagające tworzenia trwałej infrastruktury.
Poza zwartą częścią jednostki osadniczej wzdłuż głównych kierunków osadniczych tworzą się liniowe układy osadnicze uzupełniające istniejące układy wiejskie zabudową mieszkaniową. W miejscach charakterystycznych i węzłowych wprowadzane są funkcje usług.
II. Faza rozwoju miasta
Wokół zabudowy zwartej wyznaczany jest teren przeznaczony pod zabudowę miejską charakteryzującą się większym rozproszeniem. W tym pierścieniowym pasie zabudowy powstają alejowe nasadzenia przyuliczne i skwery dla mieszkańców. Jako że nowa zabudowa zajmuje dotychczasowe tereny buforowe, wyznaczane są kolejne, będące docelowymi terenami zieleni.[7] W początkowej fazie mogą kształtować się jako tereny zieleni nieurządzonej. Dotychczasowa infrastruktura drogowa jest uzupełniana o drogi obsługujące nowa strefę miejską. Poza nią tworzone są drogi drugiego stopnia obsługujące nowe liniowe układy zabudowy zagrodowej
III. Faza rozwoju miasta
Poza terenem buforowym w postaci terenów zieleni tworzy się ostatni pierścień zabudowy typowy dla miasta-ogrodu. Są to domy wolnostojące lokalizowane na działkach z otaczającym je ogrodami.[8] Infrastruktura drogowa łączy tę strefę z miastem. Za tą formą zabudowy zostaje zachowany krajobraz otwarty. W strukturach liniowych rozwijają się drogi trzeciej kategorii i towarzysząca im zabudowa zagrodowa. Na terenach pomiędzy układami zabudowy, tworzony jest system ścieżek pieszych i rowerowych towarzyszących użytkom rolnym, łąkom, zagajnikom i lasom. Strefa buforowa drugiej fazy rozwoju staje się wewnętrznymi terenami zieleni.
Rozwój przestrzenny struktury osadniczej może przebiegać promieniście lub sektorowo, jest to uzależnione od potrzeb mieszkańców.
Projektowa weryfikacja otwartego modelu miasta-ogrodu w krajobrazie polskim
„Linia graniczna, jaką wykreśla się Polski krajobraz, jest tak giętka i rzeźbiona, skala barw tak zmienna, różnolita, że nie podobna pokusić się o ujęcie w kilku słowach pełni wyrazu, jaką przemawia ziemia nasza. Na całej przestrzeni swych obszarów” (Łuskina 1910, s.7) Tezę Ewy Łuskiny potwierdzają badania terenowe i ikonograficzne.
W Polsce nie ma potrzeby tworzenia miast o strukturze odrębnej od istniejącej sieci osadniczej, dlatego też praca nad rozwojem istniejących struktur osadniczych staje się podstawowym zadaniem rozwojowym. Podczas rewitalizacji istniejących struktur w krajobrazie istotne jest określenie reguły dialogu osadnictwa z otoczeniem poprzez badanie geometrii rozwoju. Opracowanie ma zdefiniować poziom ogólności pozwalający na rozpoznanie istotnych elementów w dotychczasowym przestrzennym rozwoju, co pozwoli określić geometrię ładu w krajobrazie. Geometria ładu potencjalnego rozwoju przestrzennego jest wynikiem trzech warstw, zarówno fenomenologicznych jak i hermenautycznych, które występują w krajobrazie: warstwa formalna krajobrazu w postaci formy krajobrazu, Warstwa Znaczeniowa Krajobrazu w postaci znaczeń w krajobrazie oraz warstwa Antropogeniczna wynikająca z relacji człowieka z krajobrazem, objawiająca się w wartościach i tożsamości krajobrazu (Królikowski 2006).
Projektowa weryfikacja autorskiego modelu w wybranej lokalizacji, uwzględniając powyższe aspekty ma na celu określenie ogólnych zasad „gry” osadnictwa z krajobrazem.
Analizy geometrii układu przestrzennego w gminie i definiowanie obszarów potencjalnego osadnictwa
Analizy układu przestrzennego opierają się na autorskiej metodzie dokumentacji fotograficznej wykonanej z powietrza, która jest niezbędna do badania geometrii struktur osadniczych w krajobrazie. Dokumentacja lotnicza obejmuje trzy sekwencje. Sekwencje te są zmodyfikowaną wersją analizy percepcyjnej krajobrazu Janusza Skalskiego.[9] Pierwsza to zdjęcia struktury jednostki osadniczej z zewnątrz. Druga to zdjęcia wewnętrznej struktury jednostki. Ostatnia sekwencja obejmuje zdjęcia terenów przyległych do jednostki osadniczej w kierunku „od” jednostki osadniczej. Wszystkie trzy sekwencje zostały wykonywane synchronicznie, aby zachować ciągłość przestrzenną wykonywanych analiz. Każda faza ma na celu identyfikację najistotniejszych elementów przestrzennych tak, aby po nałożeniu wszystkich faz otrzymać komplementarne opracowanie, pokazujące możliwości i kierunki rozwoju w danej jednostce krajobrazowej.
Analiza geometrii układu przestrzennego jednostki osadniczej z zewnątrz
Na widoku Solca nad Wisłą określono zasięg terytorialny, opierający się na obecnej zabudowie. W zależności od charakterystyki jednostki krajobrazowej należy zidentyfikować ważne elementy krajobrazu oraz wyznaczyć dla nich strefy buforowe.[10] W przypadku Solca Nad Wisłą są to cieki wodne i zbiorniki będące doliną rzeki Wisły oraz jej dopływami. W innych jednostkach mogą to być również innego rodzaju formy ukształtowania terenu charakterystyczne dla danej jednostki krajobrazowej np. formacje skalne, wydmy, wąwozy doliny.
Analiza geometrii wewnętrznej struktury jednostki osadniczej
W strukturze wewnętrznej jednostki identyfikowane są urbanistyczne elementy kompozycyjne w postaci płaszczyznowych, liniowych i kubaturowych.[11] Ważnymi elementami do identyfikacji są te charakterystyczne, będące dorobkiem kultury i posiadające szereg wartości opisywanych przy omawianiu identyfikacji wartości (historyczne, sakralne, estetyczne artystyczne etc.). Jeżeli dane elementy silnie oddziałują w przestrzeni, określa się ich obszar oddziaływania jako strefę ochronną, gdzie nie powinno się budować konkurujących w przestrzeni obiektów. Wyznaczenie tych elementów pozwoli określić, które należy w przyszłości wprowadzać, rozwijać bądź redukować, aby tworzyć najwyższą jakość zabudowy i przestrzeni publicznej miasta.
Analiza geometrii układu przestrzennego terenów otaczających jednostkę osadniczą.
Na tym etapie nadrzędne są wartości krajobrazowe, które należy zidentyfikować. W przypadku gminy Soleckiej są to ciekawe elementy fizjografii terenu, wnętrza krajobrazowe czy cenne zbiorowiska roślinne. Zachowując walory krajobrazowe, należy w umiejętny sposób określić potencjalne kierunki rozwoju zabudowy zagrodowej. Te kierunki mają łączyć się z istniejącymi ciągami komunikacyjnymi, a ich linearny układ współgrać z fizjografią terenu i wartościami krajobrazowymi. Takie komponowanie jest zgodne z tradycją polskiej wsi i wprowadza elementy harmonizujące rozbudowę miast z krajobrazem. Podczas tej analizy wyznacza się obszary pod zabudowę zagrodową z określoną linią grodzenia, pozostawiając niegrodzone tereny otwarte. W ten sposób powstaną tereny otwartego krajobrazu, będące klinami przyrodniczymi graniczącymi również z zabudową miejską. Pozwoli to uzyskać bezpośrednią relację jednostki osadniczej z przyrodniczymi strukturami krajobrazu otwartego, bez stref przejściowych często degradujących krajobraz.
Wynikiem analiz jest koncepcja rozwoju geometrii struktury przestrzennej Solca nad Wisłą z naniesionymi elementami z poszczególnych trzech faz analitycznych. W planowanej pierwszej fazie rozwojowej zadaniem jest krystalizacja istniejącej struktury zabudowy, w celu stworzenia zwartego centrum miasta oraz funkcjonalnej i wygodnej sieci przestrzeni publicznej. Zabiegom przekształceń w strukturze osady ma przyświecać idea nowej urbanistyki i tradycji miast europejskich. W miarę intensyfikacji rozwoju należy przewidzieć nowe przestrzenie pod zabudowę o miejskim charakterze. Jest to druga i trzecia faza przestrzennego rozwoju miasta. W trakcie rozwoju miasta wyznaczane są strefy buforowe zabudowy. Do momentu zakończenia pierwszej fazy rozwoju, druga strefa zabudowy powinna spełniać funkcje tymczasowej strefy buforowej. Ma ona obierać formy pól uprawnych, łąk, nieużytków lub wprowadzać tymczasowe formy zieleni urządzonej. Pomiędzy drugą, a trzecią strefą zabudowy miejskiej należy wprowadzić stałą strefę buforową zabudowy zwartej; może być ona w przyszłości wykorzystywana do celów rekreacyjnych i ma stanowić przyrodniczą osnowę miasta. Trzecia faza rozwojowa zakłada wprowadzanie zabudowy miejskiej o mniejszej kubaturze, mniejszym zagęszczeniu i ma stanowić zabudowę przejściową pomiędzy miejską zabudową zwartą, a zabudową zagrodową. Jest to strefa dla zabudowy typowej dla miast-ogrodów.
Koncepcja pokazuje możliwości rozwojowe jednostki osadniczej, zakładając trzy fazy rozwojowe. Łącznie w Solcu nad Wisłą przy realizacji otwartego modelu miasta-ogrodu może mieszkać około 9000 mieszkańców. W miarę potrzeb, jednostkę można rozwijać na dwa sposoby. Chronologicznie, według kolejności faz rozwojowych oraz sektorowo. Sektorowy rozwój polega na jednoczesnym wdrażaniu wszystkich trzech faz rozwoju w obrębie wyznaczonego fragmentu terenu. W ciągach zabudowy zagrodowej istnieje możliwość rozwoju wybranych kierunków.
Koncepcja została uzupełniona o rozmieszczenie systemu ciągów pieszo-rowerowych, które przebiegałyby przez tereny otwartego krajobrazu użytkowane rolniczo oraz przez tereny buforowe.
Wnioski
dotyczące badań studialnych
- istnieje wiele prób dotyczących rozwiązywania problemów zamieszkiwania, osadnictwa i urbanistyki
- żadne z nich nie jest całościowym rozwiązaniem uwzględniającym wartości krajobrazu
- próby powiązania form zamieszkiwania z krajobrazem podejmuje nurt określany jako urbanistyka krajobrazowa i urbanistyka ekologiczna
- nie istnieje uniwersalne rozwiązanie w postaci metody rozwiązywania problemów, co prowadzi do konieczności poszukiwań otwartych rozwiązań
dotyczące przebadanych miast
- rozwój miast jest wynikiem konkretnych sytuacji i miejscowych uwarunkowań środowiskowych, społecznych, gospodarczych i kulturowych
- w niektórych przypadkach istnieją sformułowane praktyczne zasady kształtowania rozwoju miast odpowiadające określonym sytuacjom i uwarunkowaniom
- w zależności od skali miast złożoność problemów jest odmienna i można określić parametry jednostki osadniczej optymalizujące zarządzanie i funkcjonowanie jednostki
- w skrajnych sytuacjach można wyprowadzić wniosek, że współczesnym rozwojem miast rządzi chaos
- w warunkach polskich prowadzi to do nieładu przestrzeni
dotyczące projektu otwartego modelu miasta-ogrodu
- po poddaniu analizie fraktalnej procesów chaotycznych występujących w krajobrazie można stworzyć model otwartego miasta-ogrodu
- model ten proponuje geometrię rozwoju dostosowaną do charakteru krajobrazu polskiego
dotyczące weryfikacji i zastosowania otwartego modelu miasta-ogrodu
- model ten stanowi alternatywę dla dotychczasowych wzorców urbanistycznych stosowanych w Polsce
- może być stosowany w istniejącej zabudowie jako narzędzie rewitalizacji
- może być skutecznym narzędziem kształtowania ładu przestrzeni w krajobrazie
- proponowany otwarty model miasta ogrodu może być stosowany w Polsce
dotyczące wkładu pracy nad otwartym modelem miasta-ogrodu we współczesną naukę architektury krajobrazu
- jest to rozwinięcie metod analizy wizualnej poprzez rozszerzenie granic bezpośredniej percepcji krajobrazu
- zastosowana w pracy metoda analizy wizualnej może być adaptowana do wykonywania audytu krajobrazowego
- jest to wkład w rozwój badań nad relacjami natury i kultury w skali miasta i krajobrazu
- otwartość modelu daje wiele możliwości dalszych badań szczegółowych
Bibliografia
- Alexander Christopher, Język Wzorców. Miasta, budynki, konstrukcja. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2008
- Batt Michael, Longley Paul, Fractal cities. A geometry of Form and Function, Academic Press, Londyn 1994
- Bogdanowski Jerzy, Metoda jednostek i Wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (JARK-WAK) w studiach i projektowaniu, Politechnika Krakowska, Kraków 1990
- Bohm Aleksander, Planowanie przestrzenne dla architektów krajobrazu, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2006
- Brukalska B. Zasady społeczne projektowania osiedli mieszkaniowych, Wydawnictwo Ministerstwa Odbudowy, Warszawa 1948
- Chmielewski Jan Maciej, Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2005
- Chmielewski T. J., Systemy krajobrazowe. Struktura –funkcjonowanie – planowanie, PWN, Warszawa 2012
- Cullen Gordon, The Concise Townscape, Elsevier Ltd., Oxford UK 1971
- Dickinson Robert E., City, Region and Regionalism, A Geographical Contribution to Human Ecology, Kegan Paul, Trench, Trubner& Co., LTD., London 1947
- Duany A. & DPZ, Garden Cities. Theory & practice of agrarian urbanism, The Prince’s Foundation for Building Community, London 2011
- Europejska Konwencja Krajobrazowa, Florencja 20 październik 2000
- Farr D., Sustainable urbanism. Urban design with nature, Wiley, New Jersey 2008
- Gehl Jan, Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznej, Wydawnictwo RAM, Kraków 2009
- Haughton Graham, Hunter Colin, Sustainable Cities, 1994.
- Hanzl M., Założenia ruchu nowy urbanizm w USA a problem związane z rozlewaniem się miast w Polsce (w)Nowa urbanistyka – nowa jakość życia, Urbanista, Warszawa 2009
- Hansen Oscar, Gola J., Ku formie otwartej, Fundacja Galerii Foksal, Revolver (Frankfurt), Muzeum ASP, Warszawa 2005
- Ebenezer Howard, Garden Cities of To-morrow, 1902
- Kondracki Jerzy, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009
- Krier Leon, Architecture of community, Iland Press, Washington 2009
- Królikowski Jeremi T. Interpretacje Krajobrazu, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2006
- Królikowski Jeremi, in. (red.) Kultura Przestrzeni Gminy, SGGW, Warszawa 2010
- Królikowski Jeremi, Rylke J., Społeczno-kulturowe podstawy gospodarowania przestrzenią, SGGW, Warszawa 2010
- Landry Charles, The Creative City. Toolkit for urban innovations, Earthscan, London 2008
- LindholmGunilla, Landscape urbanism– large-scale architecture, ecological urban planning or a designerly research policy, Alnarp, Sweden
- Lynch K. Obraz Miasta, Archivolta, Kraków 2011
- Malisz B., Zarys teorii kształtowania układów osadniczych, Arkady, Warszawa 1981
- Młynarczyk K, Marks M. Natural and curtural transformation of landscape, Wyd. Warmia and MAzury Center of Agriculture Consulting Service in Olsztyn, Olsztyn 2010
- Molicki Witold Jerzy, Miasteczko Zielone Wzgórza według idei Jerzego Buszkiewicza, Studio Wydawniczo-Typograficzne „Typosctit”, Wrocław 2002
- Norberg-Shulz Ch. Genius Loci, Towards a Phenomenology of Architecture, Rizzoli, New York 1980
- Nowa Karta Ateńska. Wizja Miast XXI wieku, Europejska Rada Urbanistów, Lizbona, 20 Listopada 2003
- Ostrowski Marek, Informacja obrazowa, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa1992
- Paszkowski Z. Miasto Idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką współczesną, Universitas, Kraków 2011
- Piskozub Andrzej, Dziedzictwo Polskiej Przestrzeni. Geograficzno –historyczne podstawy struktur przestrzennych ziem polskich, Osoolineum, 1987
- Podręcznik rewitalizacji. Zasady, procedury i metody działania współczesnych procesów rewitalizacji. GTZ GesellschaftfürTechnischeZusammenarbeit przy współpracy InstitutfürWohnenundUmwelt Darmstadt, Mefisto Editions, Warszawa 2003
- Ratajczak W., Metodologiczne aspekty fraktalnego modelowania rzeczywistości; Uniwersytet im A. Mickiewicza, Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Poznań, 1998
- Różański Stanisław, Budowa Miasta a klimat, Arkady, Warszawa 1956
- Różański Stanisław, Osadnictwo a środowisko Polski, PWN, Warszawa 1979
- Rychling , Solon J., Ekologia Krajobrazu, PWN, Warszawa 2011
- Rylke Jan, Środowisko przyrodnicze jako ekosystem populacji homo sapiens. Problemy Ekologii Krajobrazu, tom XVI/2, cz. 2, s. 11-25, Warszawa 2006
- Rylke Jan, Topografia miasta. Oblicza równowagi. Aspects of equilibrium. Studia i materiały Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2005
- Salingaros Nikos A., Principles of Urban Structure, Techne Press, Amsterdam, Holland 2005
- Sitte Camillo, The Birth of Modern City Planning,Phaidon Press, London 1965
- Skalski J., Analiza percepcyjna krajobrazu jako działalność twórcza, inicjująca proces projektowania, SGGW, Warszawa 2007
- Szulczewska Barbara, Teoria ekosystemu w koncepcjach rozwoju miast, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2002
- Twardoch Agata, Dawne i nowe przestrzenie osiedlowe- Ostatnie ćwierć tysiąca lat. Pomiędzy utopią a osiedlem strzeżonym. w: Ku autentyczności krajobrazu miejskiego, Oddział Warszawski SARP, Warszawa 2005
- Waldheim Charles, The Landscape Urbanism Reader, Princeton Architectural Press, New York 2006
- Wejchert K., Elementy kompozycji Urbanistycznej, Arkady, Warszawa 1974
- Węcławowicz G., Przestrzeń i Społeczeństwo współczesnej Polski, PWN, Warszawa 2002
- Zimny Henryk, Ekologia miasta, Instytut Botaniki PAN, Warszawa 2005
- Żarska B. Ochrona Krajobrazu, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2003
PRZYPISY
[1] Bronisław Szmidt pisze o metodzie działania nazywanej „analizą systemową” polega ona na respektowaniu wielostopniowych zależności powstającego dzieła od warunków otoczenia. (Szmidt 1998, s.36)
[2] Farncis Bacon wyraził pogląd, że „Najlepszym sposobem opanowania Natury jest być wobec niej posłusznym” (Szmidt 1998, s.36)
[3] Według Maurizzio Carta(2007) konieczny jest rozwój oparty na tożsamości kulturowej połączonej z innowacyjnymi rozwiązaniami. W ten sposób można rewitalizować przestrzenie zdegradowane tworząc nowe wartości, zrównoważoną ekonomię i urbanistyczną odnowę.”
[4] Ważne jest, aby przy rozwoju struktur uwzględniać wszystkie składowe przyrody badane przez dyscypliny fizycznogeograficzne – geomorfologię, klimatologię, hydrologię, geografię gleb itp. Badanie ich relacji pozwala określać ekologiczne aspekty geografii krajobrazu (Ostaszewska 2002).
[5] Przyrodnicze jednostki przestrzenne mogą i powinny być traktowane jako pola odniesienia do rozwiązań planistycznych oraz w działaniach zmierzających do oceny warunków przyrodniczych (Richling 2011).
[6] Richard Rogers(1997) stwierdza że „Miasto jest jak organizm, który wysysając ze źródeł, emituje odpady. Im większy staje się kompleks miejski,tym większe zmiany w krajobrazie otaczającym je czyni i rozleglejsze tereny przemienia.”
[7] Strukturalizacją terenów zieleni zajmuje się Marek Szumański(2005), konkludując wagę terenów zieleni „…tak jak zasadna jest potrzeba budowania wizji wyżywienia populacji ludzkiej, tak samo potrzebna jest wizja zaspokajania potrzeb wypoczynkowych mieszkańców miast, co należy traktować jako główny cel i zadanie teorii kształtowania terenów zieleni”.
[8] Ogrody odgrywają ważną rolę społeczną, o czym pisze Beata Gawryszewska (2013). Szczególne znaczenie ma ogród frontowy jako przestrzeń relacji wspólnoty sąsiedzkiej.
[9] W analizie percepcyjnej krajobrazu Janusz Skalski wyróżnia 5 etapów postępowania. Faza pierwsza jest odpowiednikiem I i II etapu. Faza II jest odpowiednikiem III i IV etapu. Faza III jest odpowiednikiem Etapu V. Są jednak istotne różnice, gdyż analizy w rozprawie są jednocześnie wytycznymi będącymi procesem projektowym nad rozwojem struktur osadniczych.
[10] „Ochrona krajobrazu nie oznacza jedynie tworzenia obszarów i obiektów chronionych na terenach o największych wartościach przyrodniczych, kulturowych i wizualnych. Ochrona krajobrazu to także, i przede wszystkim, kształtowanie harmonijnego i pięknego krajobrazu na całym obszarze w skali lokalnej, regionu i kraju.” (Żarska 2003)
[11] „Ściany podłogi i strop wnętrz urbanistycznych można „porównać do mowy ludzkiej – mogą być jak słowa w zdaniu, ułożone w prozę, sztukę teatralną lub poezję, jednakże różnorodne przemawiające do człowieka. Nie można żądać ani oczekiwać, że z tych słów trzeba za każdym razem, wszędzie i w każdym zespole przestrzennym układać poematy.” (Wejchert 1984, s. 107)