Nocny krajobraz miasta¹

WPROWADZENIE

Nasz codzienny świat składa się z konkretnych fenomenów. Składa się z ludzi, zwierząt, kwiatów, drzew i lasów; z kamieni, ziemi, drewna i wody; z miast, ulic i domów, drzwi, okien i mebli. Składa się też ze słońca, księżyca i gwiazd, z dryfujących chmur, z nocy i dnia oraz zmieniających się pór roku.

Christian Norberg-Schulz²

Wrażenie zamkniętej przestrzeni można stworzyć samym światłem.

Steen Eiler Rasmussen³

Światło jest nie tyle czymś, co objawia, ile samo jest objawieniem.

James Turrell⁴

Miasto – w skali urbanistycznej jawiący się jako relatywnie stabilny, trwały twór – nieustannie poddawane jest przemianom. Dynamiczne, młode miasto podlega rozbudowie i rozwojowi, podczas gdy starsze jednostki ulegają różnego rodzaju nawarstwieniom, transformacjom dyktowanym względami technologicznymi, ekonomicznymi, społeczno-kulturowymi i innymi. Na przemiany wpływa wielość złożonych czynników, zmienia się struktura fizyczna miast, a także ich warstwa społeczna, wyrażana przez zmianę zachowań oraz stylu życia ich mieszkańców.

Funkcje światła w kształtowaniu miejskiej przestrzeni publicznej

Świadome kształtowanie nocnego krajobrazu miasta jest procesem interdyscyplinarnym, angażującym wielowątkowe myślenie o przestrzeni. Projektowanie oświetlenia miejskiego wiąże w sobie zagadnienia z pogranicza architektury, urbanistyki, architektury krajobrazu, techniki świetlnej, psychologii oraz sztuki. Jako proces budowania wartości przestrzennych, ujmuje w sobie także kształtowanie walorów estetycznych, kompozycyjnych, symbolicznych czy użytkowych. Wykorzystanie różnorodności form światła stosowanego w miejskiej przestrzeni publicznej, umożliwia nie tylko odtwarzanie dziennego obrazu miasta w porze nocnej, ale także nadawanie nocnej odsłonie miejskich wnętrz nowych wartości oraz wpływanie na jej wizerunek. Światło ma potencjał przypisywania miejscom nowych znaczeń. Popularnością na całym świecie cieszą się także wydarzenia związane z prezentacja osiągnięć artystycznego potencjału światła, takie jak przedstawienia typu światło i dźwięk, festiwale światła, pokazy mappingu 2D i 3D, czy też coroczne świetlne dekoracje świąteczne.

Nie jest to zresztą nowe doświadczenie. Dziewiętnastowieczny angielski pisarz Oliver Goldsmith, oczarowany oświetleniem londyńskiego parku Vauxhall za pomocą tysięcy lamp oliwnych, opisywał je w taki sposób⁷: „Iluminacje rozpoczęły się zanim przybyliśmy. Muszę przyznać, że po wejściu do ogrodu każdy z moich zmysłów doznał nadspodziewanych doznań: światła rozbłyskiwały przez ledwo poruszające się drzewa”. Mimo że pierwotnie oświetlenie wprowadzano do miast w celu zwiększenia stopnia poczucia bezpieczeństwa, to jego dekoracyjny i celebracyjny wymiar był wykorzystywany w przestrzeni publicznej równie wcześnie. Dekoracyjna rola światła stanowi niemal zawsze główną funkcję oświetlenia tymczasowego związanego z wyjątkowymi wydarzeniami. Jest ona jednak także istotna w realizacjach trwałych, zwłaszcza tych związanych z iluminacją obiektów architektury czy zieleni. Aspekt dekoracyjności wykracza zresztą poza porę nocną – forma oświetlenia oglądanego za dnia może być tak samo ważna, jak efekt świecenia lampy po zmroku.

Rola oświetlenia miejskiego ewoluowała wraz z kolejnymi rewolucjami technologicznymi i pojawiającymi się nowymi zastosowaniami. „Na oświetlenie można patrzeć z dwóch stron: od strony wymagań technicznych i od strony potrzeby wydobycia uroków miasta” – słowa Gordona Cullena z lat 60. XX wieku⁸ podkreślają dwa główne aspekty funkcjonalności oświetlenia zewnętrznego w miastach – użytkowy oraz dekoracyjny (Tabela 1). Wspominał o nich także Kazimierz Wejchert⁹, omawiając jednocześnie szczegółowo role światła w współtworzeniu kompozycji miasta i jego wnętrz, przestrzeni komunikacyjnych, obszarów śródmiejskich czy terenów mieszkaniowych. Obaj autorzy poruszyli także kwestie świetlnych reklam. Jan Maciej Chmielewski¹⁰ w publikacji z początku obecnego stulecia wyróżnił funkcję informacyjną, opisując przeznaczenie detalu urbanistycznego, do którego zaliczył również oświetlenie. Rola informowania o lokalizacji obiektów, drodze dojścia, hierarchii przestrzennej czy dostępnej usłudze (reklama), może być postrzegana jako jeden z aspektów funkcji użytkowej oświetlenia. Zmieniające się natężenie czy temperatura barwna informować nas mogą na przykład o hierarchii ulic w mieście. P. J. Raynham¹¹ w ujęciu czynników ludzkich potrzeb oświetlenia wymienił bezpieczne przemieszczanie się, wrażenie bezpieczeństwa, orientację przestrzenną, komfort wizualny oraz rozpoznanie twarzy – wszystkie czynniki wiążące się z funkcją poznawczą.

W ostatnich dziesięcioleciach funkcja użytkowa oświetlenia jest rozciągana także na aspekt promocji miast¹². Władze miejskie opracowują masterplany oświetleniowe, organizują festiwale światła i pokazy świetlne. Oświetlenie jest także narzędziem kształtowania charakteru i tożsamości przestrzeni publicznych. Miasto jest dzięki niemu nie tylko bezpieczniejsze czy udekorowane, ale także bogatsze o nowe warstwy znaczeniowe i wartości przestrzenne. Do funkcji poznawczej i estetycznej oświetlenia należy zatem dołączyć funkcję symboliczną¹³. Wcześniej wykorzystywano ją jedynie w wyjątkowych miejscach i przy niecodziennych okazjach. Jednak wraz z rozwojem różnorodności form oświetlenia, funkcja symboliczna wkroczyła w nowe obszary miasta. Rozpatrując obecność często pojawiających się w miastach realizacji artystycznych wykorzystujących oświetlenie, do znaczeniowiej wartości oświetlenia zewnętrznego dołączyć można także aspekt artystyczny.

Aktualnie autorzy podkreślają, że dodatkowo rozwijającą się funkcją oświetlenia jest jego rola społeczna¹⁴. Oświetlenie jest wykorzystywane jako narzędzie partycypacyjne. Warsztaty oświetleniowe, spacery wieczorne i innego rodzaju aktywności skupiające lokalne społeczności wykorzystuje się w działaniach prowadzonych w ramach oswajania przestrzeni miejskich, inicjowania nowych działań na osiedlach czy większych fragmentach dzielnic. Światło jako dobro egalitarne jest jednym z narzędzi wykorzystywanym przy tego typu działaniach.

Tabela 1: Funkcje i przeznaczenie oświetlenia zewnętrznego stosowanego w miejskiej przestrzeni publicznej. Źródło: opracowanie własne.

Percepcja i kształtowanie krajobrazu miasta a warunki oświetleniowe – światło naturalne

Jak wspomniano wyżej, punktem wyjścia do myślenia o oświetleniu sztucznym i jego relacjach z krajobrazem jest relacja między nim a światłem naturalnym. Pamiętać należy, iż rozwój myślenia o doświetlaniu wnętrz, zwłaszcza obiektów mieszkaniowych, miał miejsce na przełomie XIX i XX wieku. Z kolei myśl o prawidłowym doświetlaniu wnętrz, a także poszukiwaniu powiązań pomiędzy światłem naturalnym i oświetleniem sztucznym trwa do dnia dzisiejszego. Derek Philips¹⁵ pisząc o oświetleniu sztucznym, zaakcentował zresztą potrzebę dostosowywania obiektów do jak najodpowiedniejszego wykorzystania oświetlenia naturalnego. Zapewnia ono w ocenie autora różnorodność i efekty wizualne rzadko osiągane przy zastosowaniu oświetlenia sztucznego. Następstwem rozważań na temat walorów oświetlenia naturalnego w architekturze i urbanistyce jest natomiast tworzenie przez ich autorów klasyfikacji efektów, jakie może ono wywierać na obiekty i ich wnętrza. Jednym z przykładów takiej klasyfikacji jest zawarty w publikacji autorstwa Michelle Corrido i Klausa Spechtenhausera¹⁶ podział na rodzaj światła opisanego poprzez jego oddziaływanie na architekturę. Zawiera on nazwiska architektów takim światłem się posługujących, w tym „światło oczyszczające” (Le Corbusier), „światło ożywcze” (Richard Neutra), „światło ożywiające” (Frank L. Wright), „światło efemeryczne” (Alvar Aalto), “światło purystyczne” (Louis I. Kahn), „światło medytacyjne” (Luis Barragán), „światło duchowe” (Tadao Ando), „światło iluzjonistyczne” (Jean Nouvel), „światło atmosferyczne/ powietrzne” (Toyo Ito), „światło sugestywne” (SANAA, Kazuyo Selima, Ryue Nishizawa) oraz „światło animujące” (Steven Holl).

Podobną klasyfikację stworzył Henry Plummer¹⁷, opierając ją na efekcie, jaki uzyskuje się za pomocą wykorzystania właściwości światła naturalnego w kształtowaniu form architektonicznych. W klasyfikacji znalazły się „ulotność” (ang. Evanescence) – czyli wskazywanie za pomocą światła zmian w czasie; „procesja światła” (ang. Procession) – czyli choreografia światła dla poruszającego się obserwatora; „welon szkła” (ang. Veil of Glass) – czyli załamanie światła w półprzezroczystych przegrodach; „fragmentacja” (ang. Atomization) – czyli tworzenie namacalnego światła poprzez jego filtrowanie przez filtry; „atmosfera ciszy” (ang. Atmospheric Silence) – czyli wypełnienie wnętrz światłem o jednolitym charakterze; a także „luminescencja” (ang. Luminescence) – czyli materializacja światła.

Część badaczy scharakteryzowała nieco głębiej rolę światła w kreowaniu obrazu miejsca, przypisując mu funkcję jednego z elementów kształtujących krajobraz. Christian Norberg-Schulz¹⁸ dużo uwagi poświęcił wartości światła w kreowaniu miejsca. Słońce, księżyc czy gwiazdy, zmienność dobowa i sezonowa oświetlenia są według autora jednym z fenomenów naszego otoczenia, tak samo jak stanowią je ludzie, zwierzęta, warstwa przyrodnicza, miasta, ulice czy domy. Wyżej wspomniano także, że według Norberga-Schulza światło stanowi, obok rzeczy, porządku, charakteru i czasu jedną z kategorii krajobrazotwórczych. Każdemu z trzech opisanych w publikacji typów „ducha miejsca” autor przypisał trzy typy oświetlenia, które jako element krajobrazu współtworzą charakter miejsca¹⁹:

• „światło romantyczne” – odpowiadające światłu migotliwemu, zmieniające się w czasie dynamiczniej od pozostałych rodzajów, tworzone za pomocą ruchomych układów atmosferycznych;
• „światło kosmiczne” – ostre w wyrazie, nadające silne kontrasty przestrzeni. Bardzo szybko następuje zmiana, przez co charakter światła można opisać za pomocą dwóch stanów;
• „światło klasyczne” – pośrednia forma światła, które w jednakowy sposób odkrywa oczom człowieka krajobraz taki, jakim jest. Światło jest użyte w celu podkreślenia obecności elementów krajobrazu tworzących harmonijną całość poprzez grę światłocienia.

Zgodnie z klasyfikacją Norberga-Schulza, istnieje jeszcze czwarta kategoria – „ducha miejsca złożonego”, zawierający w sobie powiązanie cech typów wyjściowych – można mówić także o „świetle złożonym”.

Percepcja i kształtowanie krajobrazu miasta a warunki oświetleniowe – oświetlenie sztuczne

Z drugiej strony warunki ograniczenia oświetlenia dziennego, powodujące znikanie nieoświetlonych struktur w ciemnościach w konsekwencji generują powstanie możliwości wydobycia wartości i walorów danej przestrzeni przy użyciu oświetlenia sztucznego, które za dnia giną w natłoku informacji przestrzennej. Kolejne wymienione publikacje dotykają kwestii nocnego oświetlenia miasta, omawiając rolę oświetlenia sztucznego na przykład w orientacji przestrzennej czy urozmaicaniu walorów widokowych miejskich wnętrz. Kevin Lynch²⁰ pisał o konieczności planowania oświetlenia w mieście w kontekście kompozycji urbanistycznej, wskazując na znaczenie zachowania ciągłości pomiędzy zróżnicowanymi obrazami miasta, tworzącymi się zimą i latem, z bliska i daleka, z pozycji osoby statycznej lub znajdującej się w ruchu, a także za dnia i nocą. Wagę tego stwierdzenia potwierdził pisząc, że „jeśli kopuła State House nocą lśni w sposób przywołujący pamięć kopuły widzianej za dnia, wtedy – z powodu elementarnej więzi – różne walory każdego z tych obrazów smakują nawet bardziej wyraziście”. Ten sam autor wraz z Donaldem Appleyardem oraz Johnem Meyerem opisali oświetlenie jako element warunkujący doświadczenie drogi²¹. Postulowali oni wykonywanie specjalnych projektów oświetlenia przestrzeni przy drodze, integrujących dominanty znajdujące się przy i wpływające na obraz dróg. Pośród publikacji polskich na uwagę zasługuje szczególnie opracowanie Kazimierza Wejcherta²², oryginalnie opublikowane w latach 80. XX wieku, zawierające wymienione trzy lokalizacje, które są obejmowane przez zabieg oświetlania, tj. „oświetlanie przestrzeni komunikacyjnych”; „oświetlanie obiektów architektonicznych” (iluminacja); oraz „oświetlenie architektoniczne” – oświetlenie wydobywające się z wnętrz budynków na zewnątrz.

W omawianiu stosowania oświetlenia jako narzędzia projektowego warto odwołać się także do dorobku amerykańskiego projektanta oświetlenia Richarda Kelly’ego oraz kategorii światła, stworzonych przez niego na potrzeby własnych realizacji²³. Każda przestrzeń powinna według niego zostać wyposażona w trzy rodzaje światła:

• „jasność otoczenia” (ang. ambient light) – światło podstawowe zapewniające widoczność przedmiotów i ludzi w przestrzeni. Światło to jest fundamentem odkrywającym formy i kształty przedmiotów, pozwalającym na odczuwanie przestrzeni. Jednocześnie stanowi podstawę dla reszty oświetlenia. Projektant porównał ją do „porannej mgiełki na szerokiej rzece, gdzie brzeg, woda i niebo łączą się w jedno”²⁴.
• „światło ogniskowe” (ang. focal glow) – oświetlenie skupiające, wprowadzające hierarchizację przestrzeni, a także uwypuklające wybrane aspekty przestrzeni. Celem użycia takiego oświetlenia jest przyciągnięcie uwagi obserwatora w konkretne miejsce, na konkretny obiekt²⁵. Światło to skupia się na obiektach wyjątkowych – detalu elewacji, strukturze korony drzewa, rzeźbie ogrodowej. Ten typ światła kojarzył się Kelly’emu ze snopem światła, zmaterializowanym w postaci silnego promienia, filtrowanego przez koronę drzew.
• „gra diamentów” (ang. play of briliants) – światło migotliwe – światło jest nośnikiem informacji samo w sobie. Może stanowić element wzbogacający przestrzeń lub element ją kreujący. Ta forma światła wprowadza nową warstwę znaczeniową, w klasyfikacji oparta została na efekcie nocnego gwiaździstego nieba. Kojarzyła się ona projektantowi z nasłonecznioną taflą wody na rzece, pokrytą refleksami świetlnymi. Jego doskonałą reprezentację odnajdywał w nocnym obrazie Times Square. Oświetlenie tej kategorii stanowi samo w sobie źródło informacji.

Pytania

Praca badawcza dążyła do wypracowania narzędzi oraz zasad wykonywania analizy i oceny widoku przestrzeni miejskiej w kontekście jej aspektu nocnego, a także odczytywania przez odbiorców relacji przestrzennych występujących pomiędzy obiektami w porze nocnej. W tym celu zwrócono uwagę na przydatność wykorzystania sprawdzonych metod badania przestrzeni miasta, opracowanych w ujęciu fenomenologii miasta do wykonania analiz nocą.

Powyższe refleksje każą stwierdzić, że kształtowanie nocnego krajobrazu miasta wymaga posiadania szerokiej wiedzy na temat relacji przestrzennych występujących w tkance miejskiej. Oświetlenie jako narzędzie jest do tego na tyle skomplikowane, że łatwo o nieprawidłowe zastosowanie²⁶. Możliwość modyfikowania zmiany sposobu świecenia w gotowych lampach, wynikająca z usprawnień technologicznych, stanowi z jednej strony siłę narzędzia, z drugiej – jego słabość. W wielu miejscach można zauważyć występowanie nieregularności w sposobie pracy konkretnych systemów świetlnych. Zaniedbanie prawidłowej eksploatacji powoduje stosunkowo szybkie pogorszenie jakości pierwotnie dobrze ukształtowanego oświetlenia.

Mając na uwadze powyższe refleksje stwierdza się, że kształtowanie obrazu przestrzeni miast przy użyciu sztucznego oświetlenia należy rozważać jako proces równie istotny, co kształtowanie jej faktycznego, dziennego wizerunku. Udogodnienia komunikacyjne, przyspieszające tempo życia, rosnąca różnorodność aktywności i związana z tym kumulacja sposobów użytkowania przestrzeni otwartych w miastach, skutkują wzrostem zapotrzebowania na zróżnicowanie funkcji oświetlenia obszarów zurbanizowanych nocą. Powyższe kwestie spowodowały postawienie kilku pytań:

• Jakie formy światła są aktualnie stosowane do oświetlania miejskiej przestrzeni publicznej?
• W jaki sposób wykorzystanie form światła wpływa na kształtowanie obrazu krajobrazu miasta?
• Jakim zmianom w ciągu całej doby ulega obraz obiektów i wnętrz miejskich wraz ze zmieniającymi się uwarunkowaniami oświetlenia naturalnego oraz sztucznego?
• Czy za pomocą oświetlenia sztucznego można odzwierciedlać dzienny obraz obiektów i przestrzeni w mieście, a także kreować nowe wartości przestrzenne, estetyczne, funkcjonalne i symboliczne?
• W jaki sposób należy badać nocny krajobraz miasta, aby w analizie ująć zarówno aspekt wartości technicznych, jak i przestrzennych oraz estetycznych oświetlenia sztucznego stosowanego?
• Czy możliwym jest integracja tradycyjnych i nowych form oświetlenia miejskiego celem uzyskania czytelnego obrazu wnętrz miejskich?

Kompleksowe projektowanie oświetlenia miejskiego narzuca konieczność właściwego rozpoznania przestrzennego tkanki miejskiej. Należy mieć na uwadze, iż świadome, oparte na wiedzy i wrażliwości estetycznej kształtowanie całościowych systemów świetlnych, uwzględniających walory światła naturalnego i potencjał oświetlenia sztucznego dla terenów zurbanizowanych przekłada się – tak samo jak projektowanie miejskich kompozycji przestrzennych – na jakość życia człowieka.

TEZA PRACY

Świadome projektowanie sztucznego oświetlenia i jego wykorzystania w miejskiej przestrzeni publicznej stanowi istotny czynnik wpływający na możliwości odpowiedniego kształtowania obrazu miejskich wnętrz w porze nocnej. Dodatkowo określono tezy szczegółowe:

• szczegółowa analiza aktualnych form światła, występujących w wybranej miejskiej przestrzeni publicznej pozwala stworzyć instrumentarium oświetlenia dla analizy i kształtowania nocnych widoków przestrzeni;
• sposób nocnego oświetlenia miejskich wnętrz, a w szczególności ważnych dla ich kompozycji obiektów, może prowadzić do istotnych zmian ukształtowania ich widoków;
• dzięki analizie kierunków rozwoju zjawiska sztucznego oświetlenia zewnętrznego, a także poprzez określenie możliwych sposobów wpływania na nocny obraz miasta za jego pomocą, możliwym jest opracowanie metody wizualnej analizy miejskiego krajobrazu w porze nocnej.

Etap I – badanie zróżnicowania aktualnych form oświetlenia miejskiej przestrzeni publicznej

Badanie oświetlenia miejskiej przestrzeni publicznej posłużyło do scharakteryzowania form światła zlokalizowanych w obszarach badawczych – identyfikacji i opisu aktualnych rozwiązań oświetleniowych w kontekście ich właściwości przestrzennych, znaczeniowych oraz funkcjonalnych (Tabela 2). W badaniu wstępnym skupiono się w analizie na terenie badanych obiektów, w badaniu właściwym i uzupełniającym weryfikowano również relację obiektów z ich najbliższym otoczeniem.

W badaniu wstępnym 78 obiektów, oprócz informacji podstawowych (powierzchnia, lokalizacja, stan władania), dokonano weryfikacji rodzaju oświetlenia podstawowego; daty założenia/ modernizacji oświetlenia; obecności dodatkowych form oświetlenia (na potrzeby badań oświetlenie miejskiej przestrzeni publicznej podzielono na podstawowe oraz dodatkowe. Oświetleniem podstawowym są systemy latarni o zróżnicowanej formie i przeznaczeniu, natomiast dodatkowym – pozostałe formy). Zebrane dane poddano analizie porównawczej.

W badaniu właściwym bezpośrednia obserwacja wieczornego obrazu 21 parków i ich oświetlenia wiązała się z wykonaniem uproszczonej inwentaryzacji elementów oświetlenia wraz z określeniem ich parametrów i stanu technicznego. Badane przestrzenie objęto zmodyfikowaną analizą percepcyjną J. Skalskiego²⁸, posługując się przy tym podstawowymi elementami analizy kompozycji urbanistycznej²⁹. Modyfikacja metody badawczej polegała na porównaniu analizy obrazu dziennego oraz nocnego badanych przestrzeni. Analiza posłużyła do określenia charakteru zmian widoku wnętrz w porze nocnej pod względem kompozycji przestrzeni. W rezultacie opracowano graficzne przedstawienie faktycznego układu kompozycyjnego parków oraz ich nocnego obrazu. Dla każdego stworzono po trzy schematy. Schemat I przedstawia zdefiniowanie układu kompozycyjnego parku. Schemat II zawiera wyodrębnienie wnętrz w parku. W schemacie III (przykładowy schemat przedstawia Il. 12) zawarto uproszczoną inwentaryzację form oświetlenia oraz przedstawienie zmian zachodzących w obrazie parków. Część graficzną wyników poddano analizie porównawczej i uzupełniono o tabelaryczny opis nocnych zmian w odczycie układu kompozycji każdego z parków.

Badanie uzupełniające 40 artystycznych realizacji świetlnych miało charakter analizy porównawczej. Uwzględniono takie cechy obiektów, jak rok oddania do użytkowania; trwałość realizacji; liczba realizacji tego samego obiektu w różnych miejscach; dominująca funkcja obiektu; forma obiektu; rodzaj podświetlanego obiektu lub przestrzeni; obecność oprawy dźwiękowej; barwy użyte w oświetleniu; relacje obiektu z innymi formami oświetlenia; charakter integracji obiektu z przestrzenią lub oświetlanym obiektem pod względem kompozycji przestrzennej, formy i treści. Analiza pozwoliła na dokonanie podziału obiektów pod względem ich integracji z przestrzenią w mieście oraz uzupełnienie klasyfikacji wykonanej w badaniu właściwym o nowe formy światła.

Tabela 4: Podsumowanie charakterystyki i efektów badania wstępnego, właściwego i weryfikacyjnego roli światła w kształtowaniu obrazu przestrzeni miejskiej w porze nocnej. Źródło: opracowanie własne.

Etap III – badanie nocnego krajobrazu przestrzeni miejskiej

Celem trzeciego etapu badań było opracowanie i przedstawienie na przykładzie wybranego fragmentu m.st. Warszawy metody waloryzacji wizualnych przekształceń obrazu przestrzeni miejskiej w porze nocnej (Tabela 6). Wizyty terenowe i opracowane na potrzeby metody dokumenty służyły opisaniu uwarunkowań przestrzennych oraz relacji widoku nabrzeży kształtującego się nocą w porównaniu do jego stanu dziennego. Studium wizualnej zmiany układu kompozycyjnego przestrzeni w porze nocnej wykonano na przykładzie terenów nabrzeży Wisły w obszarze centralnym m.st. Warszawy.

Kolejne kroki analizy to:

1. stwierdzenie stanu faktycznego układu widokowego przestrzeni → wykonanie analizy kompozycyjno-widokowej przestrzeni w porze dziennej;
2. porównanie obrazu przestrzeni w porze dziennej oraz nocnej na podstawie:
   1. analizy porównawczej widoczności obszaru opracowania z najbliższego otoczenia → weryfikacja zmienności powiązań widokowych pomiędzy badaną przestrzenią a jej najbliższym otoczeniem;
   2. analizy porównawczej zmienności obrazu obiektów współtworzących kompozycję obszaru opracowania, dostosowanej do specyfiki analizowanej przestrzeni → weryfikacja zmiany obrazu przestrzeni i elementów ją budujących;
   3. analizy kompozycyjnej wybranych widoków → weryfikacja wizualnej zmiany układu kompozycyjnego terenów istotnych z punktu widzenia obszaru opracowania;
3. wykonanie syntezy → stwierdzenie zmienności obrazu przestrzeni dzięki porównawczej analizie kompozycyjno-widokowej obszaru w porze nocnej.

Przyjmując za teren opracowania nabrzeża Wisły w obszarze centralnym m.st. Warszawy, możliwym była konkretyzacja specyfiki każdej z części analizy (Tabela 5).

Tabela 5: Etapy analizy nocnego krajobrazu nabrzeży Wisły oraz rodzaj opracowanej w ich ramach dokumentacji. Źródło: opracowanie własne.

Tabela 6: Podsumowanie charakterystyki i efektów badania nocnego krajobrazu przestrzeni miejskiej na przykładzie nabrzeży Wisły w obszarze centralnym m.st. Warszawy. Źródło: opracowanie własne.

WYNIKI BADAŃ

Wybrane wyniki badania zróżnicowania aktualnych form oświetlenia miejskiej przestrzeni publicznej (etap I)

I. Charakterystyka i podziały form sztucznego oświetlenia

W efekcie badań I etapu pracy usystematyzowano i scharakteryzowano formy światła rozumiane jako narzędzie kształtowania nocnego obrazu przestrzeni miejskiej. Badanie pozwoliło na uporządkowanie typologii uzyskanej podczas przeglądu stanu badań. Jednocześnie stwierdzono, że ze względu na duże zróżnicowanie formy i funkcji oświetlenia niemożliwym jest skonstruowanie jednego podziału obiektów oświetlających miejską przestrzeń publiczną, który ukazywałby różnorodność ich budowy, zastosowania i parametrów. Na podstawie wszystkich etapów badań stworzono następujące kategorie podziałów form sztucznego oświetlenia zewnętrznego stosowanego w przestrzeni publicznej:

1. Podział ze względu na stosowane źródło światła/ sposób świecenia
2. Podział ze względu na pełnioną funkcję
3. Podział ze względu na sposób integracji formy światła z miejscem/ obiektem jego realizacji
4. Podział ze względu na sposób integracji „treści” oświetlenia z miejscem/ obiektem jego realizacji
5. Podział ze względu na sposób mocowania
6. Podział ze względu na relację położenia względem oświetlanych obiektów/ powierzchni
7. Podział ze względu na sposób oświetlania obiektów/ powierzchni
8. Podział ze względu na kierunek padania oświetlenia względem oświetlanych obiektów/ pow.
9. Podział ze względu na wygląd dzienny form światła
10. Podział ze względu na trwałość/ czas zastosowania
11. Podział ze względu na dynamikę oświetlenia
12. Podział ze względu na charakter formy światła

Ostatni podział (XII), opracowany pod względem charakterystyki formy światła zawiera obiekty:

• latarnia – oświetlenie podstawowe miejskiej przestrzeni publicznej – drogowa lub parkowa*
• bollard
• oświetlenie iluminacyjne do iluminacji z daleka: reflektor i naświetlacz
• oświetlenie iluminacyjne do iluminacji z bliska: oprawa oświetleniowa punktowa i liniowa
• listwa (forma sztywna) lub taśma (forma giętka) świetlna
• oświetlenie najazdowe doziemne
• świetlna instalacja przestrzenna (w tym świetlna rzeźba) (jedno- lub wieloelementowa)
• projekcja video (w tym video-art)
• video 2d/3d mapping
• neon i jego pochodne
• świetlna dekoracja
• świetlny obraz
• świetlny land-art
• multimedialny system pokazów świetlnych
• sygnalizacja świetlna (grupa)**
• reklama świetlna lub reklama podświetlana (grupa)**
• street light-art**
• fasady multimedialne

* Stosowana jest także odmiana – oprawy drogowe rozpięte na linach pomiędzy masztami lub obiektami.
** Grupy form światła, które nie stanowiły bezpośrednio przedmiotu badań. Są to różnego rodzaju sygnalizacje świetlne (ruch samochodowy, lotniczy, kolejowy, wodny itd.) oraz reklamy świetlne (billboardy podświetlone lub elektroniczne, kasetony i gabloty, ekrany itd.). Nie analizowano także obiektów świetlnego street-artu, ze względu na jego efemeryczny, chwilowy i nieusankcjonowany charakter.

Tak skonstruowany zestaw podziałów można uzupełnić o podział form światła ze względu na obligatoryjność ich stosowania, wynikający z odpowiednich przepisów prawnych oraz norm. Dla każdej z form światła objętej badaniem opracowano jej charakterystykę, w której wzięto pod uwagę formę, materiał, przeznaczenie wraz z możliwym zastosowaniem (funkcją i sposobem wykorzystania).

II. Wybrane wyniki wpływu oświetlenia na kompozycję badanych parków

Badanie właściwe przestrzeni 21 parków pozwoliło na opisanie zmian zachodzących w ich obrazie nocnym. Oświetlenie wpływa na percepcję poszczególnych elementów kompozycyjnych kształtujących specyfikę przestrzenną badanych miejsc. Zależnie od formy, porządku jego sytuowania, zmienności parametrów i innych czynników, może ono je podkreślać, działać neutralnie lub osłabiać.

Wpływ oświetlenia na kompozycję przestrzeni. Osie kompozycyjne

• Rozstawienie oświetlenia podstawowego wzdłuż ciągów komunikacyjnych stanowiących osie kompozycyjne parku podkreśla przebieg tych osi. Częstym przypadkiem jest stosowanie podwójnych ciągów oświetlenia podstawowego wzdłuż tych osi.
• Zaobserwowano przypadki zastosowania oświetlenia dodatkowego do podkreślenia osi kompozycyjnych, poprzez np. doświetlenie wejść czy iluminację obiektów współtworzących osie.
• Ustawienie szeregu dwóch ciągów latarni w ciągu komunikacyjnym, stanowiącym oś kompozycyjną niższej rangi przy jednoczesnym zastosowaniu jednego szeregu latarni wzdłuż ciągu komunikacyjnego stanowiącego oś kompozycyjną wyższej rangi w jednej przestrzeni, co powoduje zaburzenie odczytywania hierarchii przestrzeni w porze nocnej.
• Zaburzenie regularności świecenia oświetlenia podstawowego na osiach kompozycyjnych powoduje wizualne zaburzenie ich przebiegu. Przepalenie źródeł światła w pojedynczych latarniach powoduje wizualne zaburzenie osi, bez zaburzenia jej odbioru. Przepalenie źródeł światła w grupie trzech latarni powoduje wizualne zaburzenie osi wpływające na zaburzenie całościowego jej odbioru. Im krótsza oś kompozycyjna, tym większy wpływ wyłączenia latarni na jej odczytywanie.

Wpływ oświetlenia na kompozycję przestrzeni w porze nocnej. Dominanty

• Brak zastosowania zabiegu oświetlenia dominanty wyłącza jej wizualne funkcjonowanie z badanej przestrzeni w porze nocnej, podczas gdy zastosowanie zabiegu oświetlenia względem dominanty podkreśla jej wizualną obecność i znaczenie w badanej przestrzeni w porze nocnej.
• Brak oświetlenia najbliższego otoczenia iluminowanej dominanty lub jej przedpola (na przykład powierzchni trawiastej) powoduje wzmocnienie wrażenia dominacji obiektu.

Wpływ oświetlenia na kompozycję przestrzeni w porze nocnej. Punkty charakterystyczne

• Brak zastosowania zabiegu oświetlenia i przypadkowego doświetlenia punktu charakterystycznego, wyłącza jego wizualne funkcjonowanie z badanej przestrzeni w porze nocnej.
• Zastosowanie zabiegu oświetlenia względem punktu charakterystycznego podkreśla jego wizualną obecność i znaczenie w badanej przestrzeni w porze nocnej.
• Jeżeli zabieg oświetlenia, w postaci na przykład iluminacji pomnika, zastosowano w taki sposób, że silnemu oświetleniu ulega nie tylko sam obiekt, ale także jego najbliższe otoczenie, powodować to może odciąganie uwagi obserwatora od samego obiektu.

Wpływ oświetlenia na kompozycję przestrzeni w porze nocnej. Inne

• Regularne rozstawienie oświetlenia podstawowego wzdłuż ciągów komunikacyjnych nie będących osiami kompozycyjnymi, a stanowiących ścieżki o nieregularnej trasie, podkreśla ich znaczenie.
• W przypadku stosowania jednakowego oświetlenia o podobnej rozstawie w całej badanej przestrzeni oraz braku oświetlenia dodatkowego, gdy kompozycja tej przestrzeni za dnia wskazuje cechy jej hierarchizowania, w porze nocnej hierarchia nie zostaje wskazana.
• Intensywne doświetlenie fragmentów przestrzeni formami światła o innym niż oświetlenie podstawowe charakterze i parametrach powoduje, że fragmenty te stają się w porze nocnej wizualnie bardziej widoczne niż w porze dziennej.
• Przypadkowe wymieszanie parametru temp. barwowej źródeł światła jednego typu w konkretnym ciągu oświetlenia podstawowego powoduje obniżenie spójności wizualnej oświetlenia i oświetlanej przestrzeni w porze nocnej, obniżając przy tym jakość estetyczną przestrzeni.
• W przypadku zastosowania oświetlenia przy obiektach wodnych w porze nocnej zaobserwowano występowanie efektu odbicia lustrzanego. Zwiększa on optycznie przestrzeń.
• Brak oświetlenia obszaru granicy badanych przestrzeni parkowych powoduje zmniejszenie widoczności przestrzeni z zewnątrz ze względu na roślinność wysoką je porastającą i domknięcie kompozycji parków (wizualna izolacja).
• Stosowanie form światła intensywne oświetlających wnętrza przy jednoczesnym braku oświetlenia terenów sąsiadujących powoduje powstanie wysokiego stopnia kontrastu, a przez to całkowite wyłączenie terenu sąsiadującego z wizualnego odbioru przestrzeni – przestaje on być widoczny.
• Za pomocą oświetlenia sztucznego silnie oświetlającego wybrany fragment otwartej przestrzeni można stworzyć wrażenie wnętrza.

III. Wybrane wyniki badań funkcji oświetlenia w parkach

• W każdym parku, w którym funkcjonuje oświetlenie podstawowe, obejmuje ono w porze nocnej funkcję użytkową związaną z poznawczym walorem oświetlenia.
• Oświetlenie podstawowe oraz dodatkowe może pełnić funkcję budowania lub podkreślania kompozycji układu przestrzennego.
• Funkcję dekoracyjną w badanych parkach pełniły przede wszystkim formy oświetlenia dodatkowego. Oświetlenie podstawowe, którego główną rolą jest dostarczanie informacji przestrzennej, może być dekoracyjne ze względu na swoją formę.
• Funkcję wydobywania znaczeń w przestrzeni w porze nocnej spełniają w badanych parkach przede wszystkim oprawy doziemne lub zamontowane na słupach iluminujące obiekty pamiątkowe.
• Funkcję artystyczną w badanych przestrzeniach spełniły obiekty świetlne artystyczne.

Kategoria I: ZANIKANIE dziennego obrazu obiektu w porze nocnej
Kategoria II: ODZWIERCIEDLENIE dziennego obrazu obiektu w porze nocnej
Kategoria III: WYODRĘBNIENIE dziennego obrazu obiektu w porze nocnej
Kategoria IV: UZUPEŁNIENIE dziennego obrazu obiektu w porze nocnej
Kategoria V: PRZEKSZTAŁCENIE dziennego obrazu obiektu w porze nocnej

Poniżej przedstawiono charakterystykę poszczególnych kategorii zmian obrazu obiektów w miejskiej przestrzeni publicznej w porze nocnej (Tabela 7).

Tabela 7: Charakterystyka pięciu kategorii zmian dziennego obrazu obiektów miejskich w porze nocnej. Źródło: opracowanie własne.

Spośród 40 obiektów objętych badaniem wstępnym w przypadku 10% ich obraz uległ zanikaniu w porze nocnej, w przypadku 25% – odzwierciedleniu, w przypadku 17,5% – wyodrębnieniu, w przypadku 25% – uzupełnieniu, a w przypadku 22,5% – przekształceniu.

II. Wybrane wyniki badania właściwego

Znaczenie obiektów w kompozycji przestrzennej wnętrz w porze dziennej i nocnej. Dominanty

• 14 spośród 22 badanych obiektów stanowi w porze dziennej dominanty kompozycyjne. W przypadku 9 obiektów w porze nocnej następuje zachowanie ich znaczenia jako dominant. Pozostałych 5 obiektów w porze nocnej przestaje pełnić funkcję kompozycyjną dominant.
• Obraz żadnego z obiektów stanowiących dominanty nie ulega w porze nocnej zanikaniu.
• Zmianę obrazu 3 obiektów w porze nocnej zaklasyfikowano do kategorii II – odzwierciedlenie. W przypadku dwóch ich rola jako dominant przestrzennych została przeniesiona na porę nocną.
• Zmianę obrazu 3 spośród obiektów w porze nocnej zaklasyfikowano do kategorii III – wyodrębnienie ze względu na charakter zmian ich dziennego obrazu obiektu w porze nocnej. Ich rola jako dominant przestrzennych została przeniesiona, a wręcz wzmocniona w porze nocnej.
• Zmianę obrazu pozostałych 8 obiektów – dominant – w porze nocnej zaklasyfikowano do kategorii IV – uzupełnienie lub V – przekształcenie. Ich rola w kompozycji przestrzennej zmieniała się lub była zachowana w uzależnieniu od sytuacji przestrzennej całego wnętrza.

Znaczenie obiektów w kompozycji przestrzennej wnętrz. Punkty charakterystyczne

• W porze nocnej 3 z 8 obiektów będących punktami charakterystycznymi za dnia, zachowuje swoją rolę w kompozycji wnętrz. W przypadku 5 następuje zaburzenie i degradacja wizualna obiektów nie wyróżniających się z otoczenia. Dotyczy to obiektów, które w porze nocnej ulegają zanikaniu. Obraz żadnego z tych obiektów nie uległ w porze nocnej odzwierciedleniu.

Zasięg widoczności obiektów w porze dziennej i nocnej

• 14 z 22 badanych obiektów jest widocznych w porze nocnej w zasięgu obszarowym porównywalnym do zasięgu ich widoczności za dnia. Wszystkie obiekty, których obraz ulega w porze nocnej odzwierciedleniu (3 obiekty) lub wyodrębnieniu (4 obiekty), a także większość, których obraz ulega uzupełnieniu (4 obiekty) mają podobne zasięgi widoczności za dnia oraz nocą.
• Zasięg widoczności obiektów, których obraz ulega w porze nocnej zanikaniu, jest nocą zawsze zredukowany do niewielkiego obszaru w bezpośrednim sąsiedztwie obiektów.
• Zasięg widoczności obiektów, których obraz ulega w porze nocnej przekształceniu, nocą może być zbliżony do zasięgu widoczności za dnia (3 obiekty) lub być zmniejszony (3 obiekty).

Sposób oświetlenia obiektów a charakter zmiany obrazu dziennego obiektów w porze nocnej

• W przypadku obiektów objętych w porze nocnej iluminacją zalewową (6 obiektów), taki zabieg oświetlenia bryły prowadzi do odzwierciedlenia lub wyodrębnienia ich dziennego obrazu.
• W przypadku obiektów objętych w porze nocnej iluminacją punktową (4 obiekty), taki zabieg oświetlenia bryły prowadzi do uzupełnienia ich dziennego obrazu.
• Oświetlenie obiektu światłem architektonicznym (pochodzącym z wnętrza obiektu) lub wyróżnienie wybranego elementu obiektu wiąże się z uzupełnieniem lub przekształceniem ich obrazu.
• W sytuacji wymieszania sposobu oświetlenia docierającego do obiektów najczęściej dochodzi do oświetlenia przypadkowego docierającego z oświetlenia drogowego oraz oświetlenia wybranych fragmentów bryły obiektów w porze nocnej. Wiąże się to z przekształceniem ich obrazu dziennego.

Kategorie zmiany dziennego obrazu obiektów we wnętrzach miejskich w porze nocnej a kategoria światło w teorii genius loci Ch. Norberga-Schulza

• Oświetlenie 11 obiektów (50%) w porze nocnej zakwalifikowano do rodzaju światła romantycznego wg kategorii światło w teorii genius loci Ch. Norberga-Schulza. Jednocześnie światło romantyczne w porze dziennej wystąpiło na tych obiektach jedynie w trzech przypadkach (14%). Tak duża zmiana wynika z faktu sposobu oświetlenia obiektów – często traktującego obiekty nie całościowo, ale tylko wybrane ich partie, mieszającego różne formy światła lub iluminacji punktowej.
• Nocne światło romantyczne obiektów występuje wyłącznie w przypadku uzupełnienia lub przekształcenia dziennego obrazu obiektów w porze nocnej.
• Światło klasyczne, kosmiczne lub złożone związane z badanymi obiektami w porze nocnej występuje w przypadku odzwierciedlenia lub wyodrębnienia dziennego obrazu obiektów w porze nocnej.

Zróżnicowanie kategorii zmiany dziennego obrazu obiektów w badanych widokach obiektów

• W 13 z 22 obiektów (60% badanych obiektów) przyjęta główna kategoria zmiany obrazu dziennego obiektu w porze nocnej występowała w każdym z 3 lub 4 analizowanych widokach obiektów.
• W 9 z 22 obiektów (40% badanych obiektów) wystąpiło zróżnicowanie charakteru zmian widoczności obiektów w porze nocnej w poszczególnych analizowanych widokach tych obiektów.

III. Wybrane wyniki badania weryfikującego

Analiza sposobu oświetlenia trzydziestu obiektów niesakralnych pokazała możliwość zastosowania opracowanej kategoryzacji charakteru zmian obrazu dziennego obiektów w miejskiej przestrzeni publicznej w porze nocnej, do obiektów innych niż sakralne. Podział stosować można zatem do obiektów miejskich o zróżnicowanej formie, charakterze funkcjonalnym i roli kompozycyjnej w miejskiej przestrzeni publicznej.

Analiza weryfikująca pokazała także większą dowolność i zróżnicowanie w sposobie wieczornego podświetlenia obiektów niesakralnych niż w przypadku obiektów sakralnych. Dużo częściej spotykano się na przykład z zastosowaniem zróżnicowanej barwy w iluminacji czy wybiórczym, specyficznym podświetleniem wybranych elementów fasady obiektów.

Wybrane wyniki badania nocnego krajobrazu przestrzeni miejskiej (etap III)

I. Wyniki ogólne

Nabrzeże jako przestrzeń odseparowana od tkanki miejskiej pasmem zieleni lub innymi strukturami, najczęściej nie jest podświetlane. W miejsce schodów, bulwaru, infrastruktury związanej z rzeką pojawia się czarny kontur izolujący rzekę od miasta.

Nocny obraz panoramy brzegów ulega zazwyczaj znaczącej modyfikacji w stosunku do fizjonomii ich dziennej odsłony. Dotyczy to zwłaszcza prawego brzegu, w którym nieliczne dominanty dobrze wyodrębnione na tle praskich łęgów podświetlone nocą powodują przyciąganie wzroku obserwatora i odciągnięcie jego uwagi od samego nabrzeża. Jednoczesne całkowite wygaszenie terenu ścisłego nabrzeża powoduje tym większe podkreślenie iluminowanych obiektów.

Przypadek lewego nabrzeża Wisły jest bardziej złożony. Z jednej strony wielość form i rodzajów oświetlenia powoduje powstanie chaosu świetlnego i rozbicie dominacji pojedynczych obiektów. Z drugiej strony silniejsze doświetlenie obszaru współtworzącego panoramę nabrzeża (także jej tła) bardziej zbliża jego wygląd do faktycznego obrazu dziennego w porównaniu z nabrzeżem prawostronnym. W sytuacji silniejszego doświetlenia przestrzeni lewostronnych nabrzeży rzadziej zdarza się całkowite zanikanie obiektów w nocnym krajobrazie.

II. Kategorie zmiany dziennego obrazu obiektów współtworzących widok nabrzeży (panoramy)

• Widok rzeki najczęściej jest przekształcony w stosunku do jej dziennego obrazu. Widok obszaru ścisłego nabrzeża w porze nocnej w dużej części zanika.
• Obiekty, których obraz nocny odzwierciedla dzienną fizjonomię, występują nie częściej niż w 25% przypadków wszystkich opisanych rodzajów zmian obrazu obiektów w analizowanych widokach panoram. Najczęstszym przypadkiem jest zupełny brak występowania tej kategorii w analizie. Odzwierciedlenie występuje najczęściej w przypadku obiektów mieszkalnych.
• Kategorie nocnego przekształcenia obrazu obiektów – wyodrębnienie i uzupełnienie – wspomagają proces orientacji przestrzennej. Na wszystkich analizowanych nocnych panoramach kategorie te są obecne – najczęściej występuje ich zestawienie zróżnicowane w liczbie i charakterze.
• Istotnymi dla rozumienia przestrzeni nabrzeża są także mosty i ich obraz, stanowiące silny punkt odniesienia dla osoby poruszającej się wzdłuż nabrzeży. Dlatego pomimo znaczącej zmiany widoku panoramy miasta, nie pojawia się sytuacja zupełnego braku możliwości orientacji przestrzennej.
• Powierzchnia wody w rzece na każdym analizowanym odcinku ulega nocą przekształceniu. Za dnia horyzontalna kompozycja rzeki o przewadze linii poziomych, z raczej nieobecnym efektem lustrzanego odbicia, nocą staje się często wertykalna. W porze nocnej silnie oświetlone obiekty odbijają się w rzece tworząc pionowe refleksy, tym samym niejako wciągając rzekę w kształtowanie obrazu i wizerunku miasta.

III. Układ kompozycyjny nabrzeży w punktach widokowych

• W porze nocnej powierzchnia wody może być postrzegana – za sprawą silnego efektu odbicia lustrzanego – jako element ściany wnętrza. Wrażenie jest wzmacniane refleksami oświetlenia podstawowego oraz pozostałymi formami światła, odbijającymi się w wodzie jako pionowe pasy.
• Zanikanie struktury nabrzeży z widoku nocnego krajobrazu rzeki wpływa negatywnie na kształtowanie wartości kompozycyjnej tego obszaru.
• W porze nocnej rośnie liczba planów odczytywanych w analizowanych widokach nabrzeży. Jedynie w przypadku zatarcia się relacji pomiędzy słabo doświetlonymi planami następuje ich redukcja.
• Za dnia krajobraz nadrzeczny budowany jest przede wszystkim z przewagą linii horyzontalnych, związanych z takimi obiektami jak schody na nabrzeżu, linie okien na elewacjach budynków trzeciego planu, ciągi uliczne, linie brzegowe i ciąg wodny. Nocą przewaga tychże linii zmniejsza się w związku z wyżej opisanym efektem lustrzanego odbicia występującego na powierzchni wody. Powoduje on także, że nawet chaotycznie oświetlona przestrzeń wydaje się być bardziej regularna ze względu na budującą się symetrię i rytmy refleksów świetlnych na rzece.
• Budynki mieszkalne często stanowią w omawianych widokach obiekty o powierzchniowych rytmach związanych z rzędami okien. Za dnia stanowiąc element rytmizujący, nocą stają się swoimi negatywami – podczas gdy w ciągu dnia jasne elewacje współtworzą regularnie rozłożone, ciemne okna, nocą ciemne elewacje rozświetlane są jasnymi oknami w sposób nieregularny.
• Obiekty, które za dnia występują jako grupa budynków widziana łącznie, nocą są postrzegane jako łączne lub zanikają z obrazu miasta. Obiekty, które za dnia występują jako grupa budynków widziana rozdzielnie, nocą mają natomiast tendencję do pozostawania odrębnymi obiektami.
• Za dnia pionowe rytmy liniowe pojawiają się często w przypadku widocznych słupów latarni drogowych. Nocą rytmikę tą ukazują świecące oprawy – rytmika liniowa zmienia się w punktową.
• Dominanty wysokościowe nocą nie zawsze stają się dominantami świetlnymi. Natomiast większość dominant pod względem formy w nocnym obrazie staje się dominantami świetlnymi – dzieje się tak najczęściej ze względu na fakt niepowtarzalnej formy obiektu, co prowadzi w konsekwencji do stosowania na nich zabiegu iluminacji świetlnej.
• Część obiektów wymagających podkreślenia zanika w widoku nocnym.
• Akcenty świetlne występujące w widoku nocnej panoramy z nabrzeży stanowią banery reklamowe umieszczone na budynkach oraz kolorystyczne refleksy występujące na powierzchni wody.

IV. Zmiany w układzie widokowo-kompozycyjnym nabrzeży w porze nocnej

• Analiza porównawcza pokazała, że ranga obiektów współtworzących widok panoramiczny miasta z nabrzeży zmienia się znacząco wraz z nastaniem pory nocnej:
  • w najczęściej występującej sytuacji poszczególne obiekty słabo lub zupełnie nieoświetlone wpływają w mniejszym stopniu na kształtowanie widoków (spadek z I do II rzędu; z II do III lub całkowite zanikanie);
  • około 30% obiektów lewego lub prawego brzegu przestaje wpływać na tworzenie widoku panoram miasta kształtujących się z nabrzeży.
• Zmiana kategorii rangi obiektów może łączyć się także ze zmianą rangi oddziaływania dominant. Część śródmiejskich widoków zyskuje rangę dominant bliskich widoków, niektóre obiekty przestają dominować w przestrzeni. Z kolei kilka obiektów zyskuje znaczenie kompozycyjne.
• Większość dominant zachowuje swoją rolę i rangę w porze nocnej.
• Obiekt położony bezpośrednio nad wodą – CNK – nocą często jest podświetlony w sposób nie ukazujący całościowo bryły budowli. Z wybranych punktów widokowych dochodzi nawet do całkowitego przekształcenia jego obrazu.
• Powiązanie zróżnicowanych osi widokowych, łączących miasto z nabrzeżem nie zostaje w żaden sposób uwidocznione nocą. Dodatkowo liniowe, silne oświetlenie drogowe ciągów jezdnych biegnących wzdłuż nabrzeży, stanowi barierę wizualną pomiędzy nabrzeżem a osiami widokowymi.

Przeprowadzona analiza potwierdziła możliwość praktycznego zastosowania teoretycznego modelu badania kompozycyjno-widokowego nocnego krajobrazu miasta. Uzyskane w jej ramach wyniki szczegółowo obrazują sytuację przestrzenną nocnej odsłony badanego obszaru, porównując ją z obrazem terenu widocznym za dnia. Jednocześnie wykonanie analizy nabrzeży Wisły w obszarze centralnym m.st. Warszawy pokazuje, że wybór szczegółowego podejścia analitycznego należy za każdym razem adaptować do charakteru i skali badanej przestrzeni. Ze względu na rozległość Wisły widoczność obu stron nabrzeży ma ujęcie panoramiczne.

WNIOSKI

Przegląd literatury związanej z tematem pracy oraz wyniki uzyskane w ramach prowadzonych badań pozwalają na sformułowanie następujących wniosków:

1. W zakresie typologii form światła występujących w miejskiej przestrzeni publicznej:
   1. Aktualnie nie istnieje możliwość opracowania jednego, uniwersalnego, jednolitego zestawienia, które uwzględniałoby w sobie jednocześnie cechy morfologiczne, przeznaczenie oraz znaczenie form światła obecnych w miejskiej przestrzeni publicznej.Aspekt oświetlenia jest wielowątkowy, należy go zatem przedstawiać w sposób odpowiedni dla konkretnej sytuacji przestrzennej i najważniejszych w jej kontekście cech światła.
2. W zakresie wpływu formy, parametrów i zastosowania oświetlenia sztucznego na obraz i kompozycję miejskiej przestrzeni publicznej:
   1.  Sztuczne oświetlenie i jego wykorzystanie w miejskiej przestrzeni publicznej stanowi narzędzie dające możliwość kształtowania obrazu miejskich wnętrz w porze nocnej.
      Jako że sposób wykorzystania sztucznego oświetlenia jest procesem kontrolowanym, możliwym staje się ukazanie nocą za jego pomocą wybranych relacji przestrzennych.
      
   2. Sposób nocnego oświetlenia miejskich wnętrz, a w szczególności ważnych dla ich kompozycji obiektów, może prowadzić do istotnych zmian ukształtowania ich widoków, które można wyodrębnić w pięciu kategoriach: zanikanie, odzwierciedlanie, wyodrębnianie, uzupełnienie lub przekształcenie. Opracowana kategoryzacja zmian dziennego obrazu obiektów miejskich w porze nocnej może być narzędziem analizy porównawczej zmienności nocnego krajobrazu.
   3. Sposób realizacji oświetlenia podstawowego miejskiej przestrzeni publicznej wpływa na czytelność układu kompozycyjnego tej przestrzeni w porze nocnej.
      Za pomocą oświetlenia podstawowego można nocą podkreślić, osłabić lub całkowicie zniekształcić charakter kompozycyjny przestrzeni.Forma oświetlenia podstawowego miejskiej przestrzeni publicznej może wpływać na czytelność układu kompozycyjnego tej przestrzeni także w porze dziennej. Zróżnicowanie typów latarni, ich wysokości czy rozstawienia w przestrzeni może powodować podkreślenie lub zakłócenie jej charakteru kompozycyjnego za dnia. Wraz ze wzrostem wysokości latarni stosowanych w miejskiej przestrzeni publicznej rośnie możliwość ich wizualnego oddziaływania na widoki krajobrazu miejskiego. Dotyczy to pory nocnej i dziennej.
   4. Na odczytywanie układu kompozycyjnego przestrzeni mogą wpływać pozostałe formy światła, w stopniu zależnym od ich rozmiaru, lokalizacji oraz charakteru.
   5. Zastosowanie w porze nocnej zabiegu iluminacji wobec obiektu stanowiącego w porze dziennej dominantę w miejskiej przestrzeni publicznej, przenosi jej wizualne znaczenie jako dominanty na porę nocną.
      Za pomocą regulowania sposobu i intensywności oświetlenia dominanty i/lub jej najbliższego otoczenia można regulować siłę oddziaływania dominanty.
      
   6. Za pomocą silnego doświetlenia fragmentów przestrzeni w porze nocnej, można sztucznie wykreować wrażenie wnętrza.
   7. Zastosowanie oświetlenia przy elementach wodnych wywołuje w porze nocnej powstanie na wodzie efektu odbicia lustrzanego. Może on prowadzić w przypadku obiektów o dużej powierzchni do zmiany postrzegania ścian i posadzki wnętrz miejskich.
3. W zakresie barwy świecenia oświetlenia podstawowego w miejskich terenach zieleni:
   1. W terenach zieleni, gdzie dominuje zielona barwa drzew, krzewów oraz powierzchni trawiastych, stosowanie oświetlenia ze źródłami światła emitującymi światło o białej barwie świecenia, daje lepszy efekt odwzorowania dziennego obrazu parku od oświetlenia ze świecącymi pomarańczowo wysokoprężnymi sodowymi źródłami światła.
4. W zakresie funkcji form światła w miejskiej przestrzeni publicznej:
   1. Oświetlenie i obiekty świetlne mają potencjał pełnienia w porze nocnej dowolnej roli zawartej w układzie przestrzeni i obiektach ją współtworzących, poprzez wydobycie z mroku wybranych relacji przestrzennych.Za pomocą wykorzystania odpowiednich form światła możliwym jest wprowadzanie do oświetlanej przestrzeni nowych znaczeń i funkcji nieujawniających się w porze dziennej.
      
   2. Nie można określić jednego, definitywnego przeznaczenia dla konkretnej formy światła.
      Każdą z form światła można potraktować w zróżnicowany sposób dla konkretnej sytuacji przestrzennej, co w efekcie prowadzi do możliwości nadania jej więcej niż jednej funkcji.
      
5. W zakresie wpływu eksploatacji systemów oświetleniowych na jakość wizualną przestrzeni:
   1. Właściwe prowadzenie eksploatacji oświetlenia podstawowego w miejskiej przestrzeni publicznej zapewnia zachowanie spójności i jakości wizualnej tej przestrzeni.
      Prace eksploatacyjne prowadzące do przypadkowego wymieszania zróżnicowanych źródeł światła w oświetleniu określonych wnętrz krajobrazu miejskiego, prowadzić może do obniżenia jakości wizualnej wnętrz, co zmniejsza ogólną wartość estetyczną przestrzeni.
      

Wytyczne jako uogólniony wniosek będący rezultatem wyników badań stanowią zestaw zasad kształtowania oświetlenia miejskiej przestrzeni publicznej. Poniżej wymieniono je w skrótowej formie haseł:

1. Dążenie do świadomego projektowania nocnej odsłony miasta poprzez prowadzenie analizy i waloryzacji nocnego krajobrazu miasta.
2. Ukazywanie wartości przestrzennych za pomocą oświetlenia.
3. Dokonywanie wyboru form światła wykorzystanych w projekcie oświetlenia miejskiej przestrzeni publicznej na podstawie: projektowanej funkcji oświetlenia, charakteru miejsca i oświetlenia, zamierzonego sposobu integracji oświetlenia z miejscem pod względem formy i znaczenia.
4. Zachowanie ciągłości wizualnej pomiędzy dziennym i nocnym obrazem miasta.
5. Stopniowanie intensywności oświetlenia w uzależnieniu od rangi oświetlanej przestrzeni i obiektów.
6. Prowadzenie światłem – doświetlanie przestrzeni komunikacyjnych, stanowiących dojścia do oświetlonych terenów.
7. Wierne oddawanie barw oświetlanej przestrzeni.
8. Poszukiwanie równowagi pomiędzy zamierzonym efektem projektowym a zachowaniem racjonalnego zużycia energii oraz potrzebą ochrony krajobrazu nocy.
9. Minimalizowanie kształtowania rozsyłu strumienia światła powyżej linii horyzontu.
10. Prowadzenie regularnej eksploatacji oświetlenia miejskiego.
11. Stosowanie jednolitych parametrów źródeł światła w systemach oświetlenia podstawowego.
12. Ochrona przed wywoływaniem zbyt silnych kontrastów oraz olśnieniem.
13. Ograniczanie stosowania oświetlenia o dynamicznie zmieniającym się natężeniu.
14. Prowadzenie iluminacji zieleni zachowującej równowagę pomiędzy walorami poznawczymi i estetycznymi oświetlenia a ochroną roślinności.

¹Artykuł napisany w oparciu o pracę doktorską pt.: Światło jako instrument kształtowania nocnego krajobrazu miasta, napisaną na Wydziale Ogrodnictwa, Biotechnologii i Architektury Krajobrazu SGGW w Warszawie, pod kierunkiem dr hab. Jeremiego Królikowskiego, prof. SGGW.
²Ch. Norberg-Schulz, Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture, New York, 1980, s. 6 (tłumaczenie własne).
³S. E. Rasmussen, Odczuwanie architektury, Warszawa, 1999, s. 208.
⁴J. Turell, Mapping Spaces, A Topological Survey of the Work, New York 1987 (tłumaczenie własne).
⁵W. Dreszer, Odczuwanie palety barw – czyli słońce włada krajobrazem, [w:] Krajobraz rzeźbiony barwą i światłem, red. Z. Borcz (seria: Architektura krajobrazu Nr 4/2007), Wrocław, 2007, s. 4-8.
⁶S. E. Rasmussen, Odczuwanie architektury, Warszawa, 1999.
⁷O. Goldsmith, Citizen of the World, Vol. 2, J. and R. Childs, 1820, s. 59 (tłumaczenie własne).
⁸G. Cullen, Obraz miasta, Wydanie skrócone, Lublin, 2011.
⁹K. Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Warszawa, 2008.
¹⁰J. M. Chmielewski, Mierniki jakości przestrzeni miejskiej, Warszawa, 2001.
¹¹P. J. Raynham, Public Lighting in Cities. Presented at: International Conference Iluminat, UCL Paper. [online], 2007, http://mpe.arkitektur.lth.se/fileadmin/miljopsykologi/images/pdf_filer/light_and_colour._ litteratur_Raynham.pdf.
¹²K. Wlazło-Malinowska, M. Pożarowszczyk, M. Mizerska, Iluminacja w miejskich parkach i skwerach jako narzędzie promocji miast, [w:] Zieleń a klimat społeczny miasta, red. M. Kosmala, Toruń, 2012, s. 261-280.
¹³J. T. Królikowski, Zastosowanie koncepcji Norberga-Schulza do badań nad architekturą krajobrazu, Praca doktorska, SGGW, Warszawa, 1998.
¹⁴M. Petty, Język architektury światła, „Luminous. Międzynarodowy Magazyn Oświetleniowy”, red. Laganier V. 07/2011s. 15-19.
¹⁵D. Philips, Lighting Modern Buildings, Oxford, 2000.
¹⁶M. Corrido, Spechtenhauser Klaus, Illuminating. Natural light In Residential Architecture, with an Essay by Gerhard Auer, Basel-Boston-Berlin, 2008.
¹⁷H. Plummer, The Architecture of Natural Light, Thames & Hudson, 2009.
¹⁸Ch. Norberg-Schulz, Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture, New York, 1980.
¹⁹J. T. Królikowski, Interpretacje krajobrazów, Warszawa, 2006.
²⁰K. Lynch, The image of the city, Cambridge, Massachusetts, 1960.
²¹D. Appleyard, K. Lynch, J. Myer, The View from the Road, Cambridge, 1964.
²²K. Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Warszawa, 2008.
²³M. Petty, Język architektury światła, „Luminous. Międzynarodowy Magazyn Oświetleniowy”, 07/2011.
²⁴Ibidem.
²⁵Tanteri Mathew (co-curator), Richard Kelly. Selected works. Catalog for Richard Kelly Exhibition, Illuminating Engineering Society of North America, New York, 2007.
²⁶Ch. Van Santen, Light Zone City: light planning in the urban context, Basel-Boston-Berlin, 2006.
²⁷S. L.Epstein, B. Moulin, W. Chaker, J. Glasgow, J. Gancet, Pragmatism and Spatial Layout Design, [in:] D.R. Montello [ed.]: COSIT 2001, LNCS 2205, 2001.
²⁸J. Skalski, Analiza percepcyjna krajobrazu jako działalność twórcza inicjująca proces projektowania, Warszawa, 2007.
²⁹K. Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Warszawa 2008.
³⁰Ch. Norberg-Schulz, Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture, New York 1980.
³¹M. Ostrowski, Spojrzenie Warsa. Tryptyk Warszawski, Warszawa 2006.
³²J. T. Królikowski, M. Ostrowski, Rozwój przestrzenny Warszawy, Warszawa 2009.

BIBLIOGRAFIA

1. Alexander Christopher, Język wzorców. A pattern language. Miasta, budynki, konstrukcja. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, 2008.
2. Appleyard Donald, Lynch Kevin, Myer John, The View from the Road, MIT, Cambridge, 1964.
3. Arnheim Rudolf, Myślenie wzrokowe, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk, 2011.
4. Bogdanowski Janusz, Łuczyńska-Bruzda Maria, Novák Zygmunt, Architektura krajobrazu, Wydanie trzecie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Kraków, 1981.
5. Böhm Aleksander, Wnętrze w kompozycji krajobrazu. Wybrane elementy genezy analizy porównawczej i zastosowań pojęcia, Wydanie II uzupełnione, Politechnika Krakowska, Kraków, 2004.
6. Chmielewski Jan Maciej, Mierniki jakości przestrzeni miejskiej, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2001.
7. Corrido Michelle, Spechtenhauser Klaus, Illuminating. Natural light In Residential Architecture, with an Essay by Gerhard Auer, Birkhäuser – Publishers for Architecture, Basel-Boston-Berlin, 2008.
8. Cullen Gordon, Obraz miasta, Wydanie skrócone, Ośrodek “Brama Grodzka – Teatr NN”, Lublin, 2011.
9. Philips Derek, Lighting Modern Buildings, Architectural Press, Oxford, 2000.
10. Dreszer Włodzimierz, Odczuwanie palety barw – czyli słońce włada krajobrazem, [w:] Borcz Z. [red.], Architektura Krajobrazu. Krajobraz rzeźbiony barwą i światłem, Nr 4/2007. Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu. Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji, Wrocław, 2007.
11. Epstein S. L., Moulin B., Chaker W., Glasgow J., Gancet J., Pragmatism and Spatial Layout Design, [in:] D.R. Montello [ed.]: COSIT 2001, LNCS 2205, 2001.
12. Forczak-Brataniec Urszula, Widok z drogi. Krajobraz w percepcji dynamicznej. Wydawnictwo Elamed, Kraków, 2008.
13. Gehl Jan, Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych. Wydawnictwo RAM, Kraków, 2009.
14. Goldsmith Oliver, Citizen of the World, Vol. 2, J. and R. Childs 1820.
15. Kahn Louis I., Silence and Light. Wykład 12/02/1969 w Eidgenössische Technische Hochschule Zürich, Zürich, 1969.
16. Królikowski Jeremi T., Zastosowanie koncepcji Norberga-Schulza do badań nad architekturą krajobrazu, Praca doktorska, SGGW, Warszawa, 1998.
17. Królikowski Jeremi T., Interpretacje krajobrazów, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 2006.
18. Królikowski Jeremi T., Rylke Jan, Społeczno-kulturowe podstawy gospodarowania przestrzenią. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 2001.
19. Królikowski Jeremi T., Ostrowski Marek, Rozwój przestrzenny Warszawy, Mazowiecka Akademia Książki, Warszawa, 2009.
20. Lennox Moyer J., The landscape lighting book. 3rd edition. John Wiley & Sons, Inc. Hoboken, New Jersey, 2013.
21. Lewicka Maria, Psychologia miejsca. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2012.
22. Lynch Kevin, The image of the city, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 1960.
23. Łysiak Waldemar, Frank Lloyd Wright. Wydawnictwo Arkady, Warszawa, 1982.
24. Martyniuk-Pęczek Justyna, Światła miasta. Wydawnictwo Marina, Wrocław, 2014.
25. Minnaert M., Światło i barwa w architekturze. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1961.
26. Narboni Roger, La lumière et le paysage: créer des paysages nocturnes, Groupe Moniteur, Paris, 2013.
27. Norberg-Schulz Christian, Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture, Rizzoli, New York, 1980.
28. Norberg-Schulz Christian, Bycie, przestrzeń, architektura. Wydawnictwo Murator, Warszawa, 2000.
29. Ostrowski Marek, Spojrzenie Warsa. Tryptyk Warszawski, Sci-Art Organizacja Badań Naukowych, Warszawa, 2006
30. Pallasmaa Juhani, Oczy skóry. Instytut Architektury, Kraków, 2012.
31. Petty M., Język architektury światła, [w:] Laganier V. [red.], Luminous. Międzynarodowy Magazyn Oświetleniowy, 07/2011. ISSN 1876-2972, 2011.
32. Plummer Henry, The Architecture of Natural Light, Thames & Hudson, 2009.
33. Rasmussen Steen Eiler, Odczuwanie architektury, Wydawnictwo Murator, Warszawa, 1999.
34. Raynham P. J., Public Lighting in Cities. Presented at: International Conference Iluminat, UCL Paper. [online], 2007, http://mpe.arkitektur.lth.se/fileadmin/miljopsykologi/images/pdf_filer/light_and_colour._ litteratur_Raynham.pdf.
35. Rylke Jan, Fenomenologiczna metoda badania krajobrazu miasta, [w:] Borcz Z. [red.], Architektura Krajobrazu. Tożsamość strefy podmiejskiej, Nr 3-4/2002, Akademia Rolnicza we Wrocławiu. Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji, Wrocław, 2002, s. 4-12.
36. Skalski Janusz, Analiza percepcyjna krajobrazu jako działalność twórcza inicjująca proces projektowania, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 2007.
37. Tanizaki Junichiro, In Praise of Shadows. Vintage Books, London, 2001.
38. Tanteri Mathew (co-curator), Richard Kelly. Selected works. Catalog for Richard Kelly Exhibition, Illuminating Engineering Society of North America, New York, 2007.
39. Tuan Yi-Fu, Przestrzeń i miejsce, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1987.
40. Turell James, Mapping Spaces, A Topological Survey of the Work, Peter Blum Edition, 1987.
41. Twarowski Mieczysław, Słońce w architekturze. Wydanie 4. Wydawnictwo Arkady, Warszawa, 1996.
42. Van Santen Christa, Light Zone City: light planning in the urban context, Birkhäuser – Publishers for Architecture, Basel-Boston-Berlin, 2006.
43. Wejchert Kazimierz, Elementy kompozycji urbanistycznej, Wydawnictwo Arkady, Warszawa, 2008.
44. Wlazło-Malinowska Karolina, Pożarowszczyk Magdalena, Mizerska Magdalena, Iluminacja w miejskich parkach i skwerach jako narzędzie promocji miast, [w:] Kosmala M. [red.], Zieleń a klimat społeczny miasta, Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Toruń, 2012.
45. Zieliński Jarosław, Latarnie Warszawskie. Historia i technika. Wydawnictwo Jeden Świat, Warszawa, 2007.
46. Żagan Wojciech, Iluminacja obiektów, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2003.
47. Żórawski Juliusz, O budowie formy architektonicznej, Wydawnictwo Arkady, Warszawa, 1973.

Zdjęcie na stronie tytułowej: park Arkadia Dolna w Warszawie (fot. K. Wlazło-Malinowska, 06.2012).