Miejski podszyt, czyli dlaczego życie w mieście meblem stoi?

Sformułowanie „mebel miejski” rozpowszechniło się w Polsce pod koniec lat 90-tych XX wieku. Przedtem mówiono i pisano o małej architekturze lub po prostu o wyposażeniu ulicy. Meble miejskie wspierają miejskie „życie społeczne”, „życie między budynkami” oraz są nieodzownym elementem „miasta życzliwego” i „miasta szczęśliwego”. William H. Whyte, Jan Gehl, Charles Montomery oraz David Sim (autorzy przywołanych powyżej tytułów) często umieszczają meble miejskie na ilustracjach w swoich publikacjach.

Grzegorz Niwiński w rozmowie z Weroniką Rochacką w książce „Przystanki polskie” porównuje meble miejskie do „podszytu”[1]. To sformułowanie wydaje mi się bardzo trafne, dostrzegam wiele analogii między nimi a leśnym podszytem.

Nie każdy dostrzega potencjał mebli miejskich, a warto go docenić i wykorzystać. Tak jak leśnicy robią selektywną trzebież, kształtując strukturę podszytu, urbaniści mogą dzięki meblom miejskim kształtować formę, funkcję i znaczenie krajobrazu miasta. Gdyż w przeciwieństwie do podszytu elementy umeblowania są nieodzowną częścią przestrzeni publicznej. Stanowią dobro publiczne, czyli są dostępne i przeznaczone dla wszystkich. Całe szczęście stopniowo od kilku lat meble miejskie wzbudzają coraz większe zainteresowanie oraz emocje wśród mieszkańców, aktywistów i miejskich władz.

Gdybym była socjolożką czytającą Pierre’a Bourdieu to pewnie pokazałabym ciemną stronę miejskiego podszytu, gdyż meble segregują społecznie. Można je traktować jako wskaźnik statusu kulturowego i gospodarczego danej przestrzeni. Im miasto bogatsze lub miejsce ważniejsze np. zlokalizowane w centrum lub w strefie ochrony konserwatorskiej, tym umeblowanie jest bardziej eleganckie i dopasowane do otoczenia. Widać to także na przykładzie Warszawy, która nie ma zatwierdzonego przez Prezydenta katalogu mebli miejskich, za to ma wytyczne dotyczące meblowania strefy pod ochroną konserwatorską, centralnej – śródmiejskiej oraz terenów pozostałych.

Co więcej w miastach na całym świecie niektóre meble celowo są projektowane jako niewygodne, aby zniechęcać niektórych użytkowników. Czyni to przestrzeń publiczną miejscem dyskryminacji, gdzie np. konstrukcja ławki ma uniemożliwić bezdomnym położenie się.

Obecność ogólnodostępnych miejsc do siedzenia może pokazywać także stopień skomercjalizowania życia w mieście. Ciekawie ujął ten temat Janusz Skalski[2], pisząc o zjawisku „znikania” ławek z przestrzeni publicznej, typowym dla Polski przełomu lat 80tych i 90tych. Ich rolę miały przejąć miejsca do siedzenia dostępne dla klientów kawiarnianych ogródków. Był to dobry interes, zarówno dla władz miasta liczących na dochód z podatków, jak i dla restauratorów. Całe szczęście taka miejska polityka jest już w odwrocie i liczba publicznych miejsc do siedzenia sukcesywnie rośnie.

Nie jestem socjolożką, więc w niniejszym tekście skupię się na meblach miejskich z perspektywy architektki krajobrazu. Postawię roboczą tezę, że umeblowanie jest gwarantem jakości przestrzeni publicznej.

Meble identyfikują zarówno przestrzeń, jak i ludzi. Pierwsza sprawa to identyfikacja rozumiana jako orientacja, rozpoznanie otoczenia. Meble miejskie będące często elementami powtarzalnymi strukturalizują krajobraz miasta, umożliwiając postrzeganie miasta jako całości. Jadąc w dłuższą trasę, nierzadko to właśnie dzięki nim wiemy czy jesteśmy w mieście czy poza nim. Orientujemy się, patrząc nie tylko na witacze (tablice z nazwami miasta) czy nagromadzenie znaków drogowych. Często wystarczy rzut oka na wiaty przystankowe, słupki, kosze uliczne. Identyfikacja danej przestrzeni często ma swoje źródło w odgórnych regulacjach, które wprowadzają miasta chcące mieć spójny wizerunek. W tym przypadku typowym działaniem jest zunifikowanie mebli miejskich w celu zachowania czytelności struktury całego miasta lub jego fragmentów. Tak było w przypadku programu Bristol Miasto Czytelne (Bristol Legible City), którego autorem jest Mike Rawlinson. Program zakładał ujednolicenie i integrację systemu transportu publicznego, ruchu pieszego oraz miejskiej informacji, dotyczył takich elementów umeblowania jak: wiaty przystankowe, mapy, infomaty, drogowskazy.

Gdy przemieszczamy się po mieście, meble mogą również ułatwić nam określenie lokalizacji. Tutaj pomocne są wszelkie elementy pełniące rolę informacyjną np. Miejski System Informacji (MSI), inne tablice z nazwami, mapami, drogowskazy, wszelkie inne meble, które pomagają w orientacji przestrzennej, wybraniu właściwego kierunku. Równie ważne są nietypowe meble miejskie wyróżniające się kolorem, kształtem czy też skalą z otoczenia, gdyż stanowią wtedy charakterystyczne elementy w krajobrazie miasta. Gordon Cullen[3] przywołuje m.in. umeblowania ulic jako przykład obiektów znaczących, które zwracają uwagę swoim kształtem lub kolorem. Kevin Lynch nazywa takie obiekty punktami orientacyjnymi[4]. W ich przypadku ważne będą dobra ekspozycja i możliwość dostrzeżenia z pewnej odległości. Dzięki zmysłom powstaje zapis pamięciowy obrazu miasta, tego, co specyficzne i charakterystyczne dla danej przestrzeni.

Druga kwestia to identyfikacja rozumiana jako związek człowieka z daną przestrzenią. Może być on jednym z czynników stanowiących o ludzkim dobrostanie, gdyż dla każdej jednostki ważną kwestią jest oswajanie przestrzeni. Zdaniem Aleksandra Wallisa meble są jednym z elementów miejskiego krajobrazu, który buduje nasze poczucie identyfikacji z danym miastem[5]. Wszystkie otaczające nas przedmioty (więc także element umeblowania miejskiego) oraz sposób ich używania pełnią w naszym życiu funkcję strukturalizującą codzienność[6]. Meble, wraz z innymi elementami miejskiego krajobrazu, dotykają sfery emocjonalnej. Ich widok może nas wprawiać w określony nastrój, przypominać wydarzenia, meble mogą nam się podobać lub nie, możemy je lubić lub nie znosić. Wynikiem tego jest podział miejsc na takie, z którymi się identyfikujemy (są „nasze”), takie, których nie lubimy oraz całą resztę. Dobrym przykładem jest tu sytuacja, która miała miejsce w 2008 roku, gdy warszawski Zarząd Terenów Publicznych w porozumieniu ze stołecznym konserwatorem zabytków chciał przenieść zabytkowy słup ogłoszeniowy (model z 1984 roku, jeden z dwóch istniejących egzemplarzy) z placu Unii Lubelskiej w okolice hotelu Bristol. Gwałtownie zaprotestowali varsavianiści i okoliczni mieszkańcy. Słup do dziś dnia stoi na placu Unii Lubelskiej. To doskonały przykład identyfikacji mieszkańców z elementem umeblowania.

Identyfikacja z danym miejscem obejmuje także zmiany, które zachodzą w formie i funkcji elementów umeblowania. Są to: wyryte napisy, tagi, pomalowane fragmenty, zmienione ustawienie mebli[7]. Niektóre z tych działań są pojmowane często jako wandalizm, lecz Katarzyna Rutkowska łączy ten proces z tęsknotą do wartości przejawiających się w architekturze, określa go jako zgodny z uczuciami mieszkańców[8].

Meble czynią miejsce dostępnym (lub nie), gdyż mogą usprawniać dotarcie do punktu przeznaczenia, niezależnie od używanego środka komunikacji. Dla wszystkich ważne będą elementy. Ponadto dla kierowców istotne będą znaki drogowe, słupki (pachołki) uliczne, szlabany, parkometry w strefie płatnego parkowania. Dla osób korzystających z komunikacji zbiorowej: wiaty przystankowe, ławki, biletomaty. Dla rowerzystów: stacje, stojaki i podpórki rowerowe, barierki separujące ruch pieszych od ścieżek rowerowych. Dla pieszych: ławki, inne formy do siedzenia, kosze, słupki uliczne, barierki.

Dostępność to także możliwość bezkolizyjnego przemieszczania się, jest ona związana m. in. z lokalizowaniem elementów umeblowania. O zasadzie nietamowania ruchu ulicznego wspominał Aleksander Wallis przy okazji określania zasad racjonalnego udziału małej architektury w krajobrazie miasta[9]. Bezkolizyjne przemieszczanie się użytkowników przestrzeni publicznej powinno być oczywiście zgodne z zasadami projektowania uniwersalnego, czyli wykonalne dla wszystkich niezależnie od sposobu poruszania się i stopnia sprawności. Wyraźne rozdzielenie od siebie ruchu samochodowego, pieszego i rowerowego również sprzyja łatwości poruszania się w miejskiej przestrzeni. Najprostszy sposób to zastosowanie słupków ulicznych, barierek, regularnie rozstawionych donic lub innych mebli. Korzystniejsze jest jednak takie kształtowanie miejskiej przestrzeni, żeby prędkość samochodów była regulowana samoczynnie przez charakter przestrzeni. W tym przypadku znaki drogowe, zapory, sygnalizatory uliczne nie powinny być nadrzędne, tylko współgrać z wyglądem ulicy – jej szerokością, profilem, wybrukowaniem, zastosowaniem roślin, bogatym umeblowaniem wskazującym, że to nie ruch samochodowy jest w tym miejscu najważniejszy.

Meble zdobią. Szkocki architekt Stanley Davenport Adshead[10] w 1913 roku pisał, iż meble miejskie są ważnym czynnikiem, jeśli chodzi o nadawanie charakteru reprezentacyjnego, dodawanie godności, czynienia miejsca pięknym.Witold Szolginia[11] porównywał je do architektury, ponieważ tak samo jak architektura meble kształtują oblicze krajobrazu miasta. Dzięki swej znacznej liczebności (ich liczba jest duża i ciągle rośnie) oraz powtarzalności mają szczególne znaczenie, jeśli chodzi o estetykę przestrzeni publicznej. Czasem mogą być nawet bardziej znaczące niż budynki. Z tego powodu ważny jest wygląd mebli miejskich oraz ich dopasowanie do otoczenia. Istotne jest: „wzajemne poszanowanie między zabudową, szatą informacyjną, mała architekturą pod względem standardów, funkcji, usytuowania i kształtu” oraz „unikanie bezwładnego rozmieszczania obiektów”[12]. Nadmiar elementów umeblowania, ich niewłaściwa lokalizacja może prowadzić do chaosu przestrzennego. Aleksander Wallis pisał o tym 50 lat temu, myślę, że dzisiejsze nasycenie i zróżnicowanie umeblowania przestrzeni publicznej mogłaby nim wstrząsnąć.

Meble wpływają na wygląd miejsca, a mogą to czynić w dwojaki sposób: poprzez działanie na zasadzie kontrastu formy lub poprzez płynne wpisanie mebli w kontekst otoczenia. Meble miejskie mogą być wykonane według autorskiego projektu. Czasem są efektem działań artystycznych podejmowanych przez indywidualnych artystów, instytucje kulturalne lub organizacje pozarządowe[13]. Takie meble będą zupełnie inne od typowych katalogowych form, mogą wyróżniać się z otoczenia, przyciągać uwagę, zaskakiwać, stanowić akcent w kompozycji. Meble miejskie, podobnie jak inne obiekty architektoniczne, wpisują się w ogólnoświatowe tendencje globalizacyjne. Są to elementy produkowane masowo – mogą pojawić się prawie w każdym mieście, w Polsce, Europie, czy na świecie[14]. Ich kształt i styl jest zuniformizowany, często związany z nowoczesnymi technologiami i materiałami. Mebel o „formie globalnej” to najczęściej obiekt wybrany z katalogu, modernistyczny, neomodernistyczny, organiczny w stylu „blob” lub innym będącym akurat stylem modnym i popularnym. Produkty wytworzone zgodnie z tymi założeniami mają mieć potencjał znalezienia odbiorców na całym świecie. Patrząc na fragment miasta umeblowany w ten sposób, nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy znajdujemy się w Berlinie, Pradze, Londynie czy Wrocławiu. Elementy miejskiego umeblowania bywają także stosowane w kampaniach marketingowych. W tym przypadku liczy się rozpoznawalny styl, kształt, symbol, logo lub hasło reklamowe pojawiające się w widocznym miejscu tak, aby dzięki łatwej identyfikacji zwiększyć sprzedaż reklamowanego produktu lub rozpoznawalność danej marki. Ten typ tożsamości jest związany z procesem globalizacji, jest pochodną tak zwanej kultury korporacji opierającej się na promocji danej marki[15].

Powyższe przykłady mebli można porównać do modowych kolekcji pret a porte, czyli seryjnych elementów umeblowania prosto z katalogu. Za to meble „z kolekcji haute couture” pozwalają na podkreślenie wybranych miejsc, oddanie unikalnego charakteru danej ulicy, placu, skweru[16]. Jest to często stosowana alternatywa pozwalająca na odróżnienie się danego miejsca od innych, dopasowanie do specyfiki miejsca oraz podkreślenia jego charakteru.

Meble miejskie mogą również kształtować ciągłość wizualną miejskiego krajobrazu (kilka zdań było o tym w podpunkcie dotyczącym identyfikacji). Dobrym przykładem strukturalizacji przestrzeni miasta są ławki warszawskie lokalizowane w dużej liczbie w całej Warszawie od roku 2018 (fot.). Ławka ta ma w założeniu nawiązywać do powojennej ławki warszawskiej, do dziś dnia ciepło wspominanej przez mieszkańców stolicy.

Meble aktywizują, gdyż wpływają na funkcjonowanie przestrzeni publicznej. Często aktywności podejmowane przez użytkowników przestrzeni publicznej są determinowane przez jej umeblowanie. Do przebywania w danym miejscu zachęca ludzi różnorodność programu, działań i sposobów użytkowania. Organizacja PPS dowodzi: „działania są podstawowym budulcem miejsca”[17]. Podobnie uważa Juhani Pallasmaa, który w książce „Oczy skóry” napisał: „podstawowe doświadczenie architektoniczne wyraża się poprzez czasowniki a nie rzeczowniki” [18]. Doświadczanie architektury związane jest z konkretnymi działaniami, chodzeniem, staniem, siedzeniem, leżeniem itp. „architektura inicjuje, kieruje i organizuje zachowania i ruch”[19]. Meble miejskie są bezpośrednio związane z działaniami w przestrzeni miasta: siedzeniem, patrzeniem, czytaniem, przemieszczaniem się, etc. Pełnią one różne funkcje, najczęściej zależne od charakteru i specyfiki miejsca, w którym się znajdują. Zbiór mebli miejskich obsługuje wszelkie procesy i przejawy życia ludzi w mieście. Różnorodny asortyment mebli miejskich odpowiadający na potrzeby użytkownika lub kreujący nowe możliwe aktywności może tutaj bardzo pomóc. Bardzo ważne jest także wzajemne uzupełnianie się funkcji elementów umeblowania. Na podstawie przeglądu literatury[20] podzieliłam meble pod względem funkcji na 8 grup:

O płynnej klasyfikacji elementów wyposażenia miejskiego pisał Witold Szolginia w książce „Estetyka miasta”[21]. Jeden element umeblowania może pełnić jednocześnie więcej niż jedną funkcje, np.:

• kosz na śmieci (ryc.7) – funkcja użytkowa (tu wrzucamy niepotrzebne rzeczy), dekoracyjna (element atrakcyjny wizualnie), sanitarna (na ulicy jest czysto);
• słup ogłoszeniowy (ryc.8) – funkcja informacyjna – kulturalna (wiszą tu plakaty), informacyjna – marketingowa (wiszą tu reklamy), dekoracyjna (element atrakcyjny wizualnie), symboliczna (nawiązuje do wartości historycznych i zabytkowych, jest to oryginalny secesyjny słup ogłoszeniowy, wzór z 1894r., jeden z dwóch egzemplarzy stojący do dziś dnia na ulicach Warszawy);
• latarnia – funkcja techniczno-infrastrukturalna (umożliwia życie miasta po zmroku), dekoracyjna (interesujący secesyjny detal), symboliczna (latarnie pastorały stanowią nawiązanie do przedwojennego wyposażenia warszawskich ulic).

Jan Gehl dzieli aktywność pozadomową ludzi na działania podstawowe[22], opcjonalne[23] oraz społeczne[24]. Z poszczególnymi typami działań można połączyć konkretne elementy umeblowania:

• meble podstawowe są związane z działaniami podstawowymi, korzystanie z nich jest spowodowane przepisami (opłacanie postoju w parkomacie), normami społecznymi (wrzucanie śmieci do kosza) lub wygodą (zamiast stać przy przystanku komunikacji miejskiej możemy usiąść na ławce). Przykładowe elementy umeblowania to wiaty przystankowe, słupki uliczne, kosze na śmieci, znaki drogowe, parko maty, czyli obiekty należące do „mebli użytkowych, „techniczno-infrastrukturalnych” i „sanitarnych”[25];
• meble opcjonalne są związane z działaniami opcjonalnymi. Są to wszystkie meble, które aktywizują do różnych form wypoczynku np. ławki, inne siedziska takie jak miejskie leżaki, pufy. Są to także elementy zachęcające do aktywnego spędzania czasu w mieście np. słupy ogłoszeniowe, stojaki rowerowe. Wymienić należy tu również elementy estetyzujące miejską przestrzeń, sprawiające, że przyjemniej się w niej spędza czas np. donice z roślinami. Powyższe obiekty to „meble użytkowe”, „meble informacyjne – kulturalne”, „meble dekoracyjne”[26]
• meble społeczne są związane z działaniami społecznymi. Stanowią pretekst do spotkania z innymi użytkownikami przestrzeni publicznej. Są to wszystkie te elementy, które umożliwiają nawiązanie wzajemnych relacji, prowokują do rozmowy lub spojrzenia na druga osobę.

Meble integrują użytkowników przestrzeni publicznej. Integracja to zarówno przypadkowe spotkanie i zdawkowa wymiana uprzejmości przy biletomacie, chwilowa rozmowa dotycząca problemów miejskiej komunikacji publicznej na przystanku autobusowym, burzliwa dyskusja przy kontrowersyjnym plakacie na słupie ogłoszeniowym jak i dłuższe zaplanowane spotkanie ze znajomymi „na mieście”.  „Przedmiot może stanowić tło relacji, ale ich nie buduje jako takich, jest raczej pretekstem, tłem, czymś, co je ułatwia, co im sprzyja, co je przyspiesza lub spowalnia…”[27]. To właśnie dzięki meblom miejska przestrzeń publiczna funkcjonuje jako miejsce spotkań.

Integrujące w znaczeniu sprzyjające przypadkowym spotkaniom mogą być meble o niejednoznacznej funkcji, które zachęcają do wspólnego zastanowienia się „jak to uruchomić?” „jak to działa?” etc. lub kontrowersyjne elementy umeblowania, które skłaniają do wymiany myśli i wspólnego oburzenia. Gdyż „wpływa na nas nie tylko miasto-ludzie, ale także miasto rzeczy”[28]. Meble stanowiące punkty zatrzymania sprzyjają nawiązywaniu kontaktów z drugą osobą. Wiaty przystankowe, budki telefoniczne, stojaki rowerowe, uliczne zdroje czy skrzynki na listy także generują moment zatrzymania. Przy nich zatrzymują się osoby zainteresowane daną czynnością. Podobną funkcję pełnią „meble sanitarne” takie jak kosze na odpadki, kosze do segregacji czy „meble informacyjne” takie jak słupy ogłoszeniowe lub elementy MSI. Królowymi integracji są ławki i inne formy do siedzenia, umożliwiają dłuższe zatrzymanie, przekazują komunikat „to miejsce jest dla Ciebie”, ich obecność sprzyja spotkaniom i rozmowom[29]. Antropolog kultury Edward Hall, analizował, jak dane usytuowanie ławek wpływa na możliwość interakcji między ludźmi.

	Potencjalnie możliwe interakcje między ludźmi siedzącymi na ławkach ustawionych w różny sposób,  na podstawie badań Edwarda Halla. A – mała szansa na rozmowę; B – najmniejsza szansa na rozmowę, trudno rozmawiać siedząc tyłem, C – mała szansa na rozmowę, złamanie bezpiecznego dystansu, obce osoby są zbyt blisko siebie; D – mała szansa na rozmowę,
dystans, ustawienie sprzyjające konfrontacji a nie przyjacielskiej wymianie zdań, E – duża szansa na rozmowę, w tym przypadku ludzie najczęściej zaczynają rozmawiać

Podobne obserwacje czynił w Nowym Jorku William H. Whyte, który dokładnie określił jakie ustawienia i odległości między ławkami sprzyjają nawiązywaniu relacji społecznych. Zgodnie z badaniami Williama H. Whyta komfortowy kąt między ławkami wynosi między 45 a 90°, a komfortowy dystans między siedzącymi ludźmi, który jednocześnie umożliwia im rozmowę wynosi między 45 a 75cm[30].

Podobnymi zagadnieniami zajmował się urodzony w Kanadzie psychiatra Humphrey Osmond. Wyróżnił on dwa typy organizacji przestrzeni, które wpływają na międzyludzkie interakcje:

• przestrzeń „dospołeczna”, która łączy ludzi, zachęca do rozmowy, jest organizowana na planie okręgu, spirali, przenikających się linii. Sytuowanie elementów umeblowania zgodne z założeniami przestrzeni „dospołecznej” to aranżowanie miejsc, w których ludzie są zwróceni ku sobie.
• przestrzeń „odspołeczna”, która separuje ludzi, tłumi chęć komunikacji, jest organizowana na planie siatki kwadratów. Sytuowanie elementów umeblowania zgodne z założeniami przestrzeni „odspołecznej” to aranżowanie miejsc, w których ludzie są od siebie odizolowani, siedzą sami lub plecami do siebie[31].

Zgodnie z wynikami badań Donalda Appleyarda i Marka Lintella[32] – im mniejszy ruch i mniej parkujących aut, tym więcej pieszych korzystających z przestrzeni publicznej i częściej są nawiązywane kontakty międzyludzkie. Widać tu proste przełożenie:

więcej mebli + więcej zieleni + mniej samochodów = większy stopień międzyludzkiej integracji (przestrzeń publiczna będąca miejscem spotkań)

Meble czynią miejsce wygodnym. Nasuwa się tutaj bardzo prosta analogia między wnętrzami w budynkach a przestrzenią publiczną. To właśnie sposób umeblowania adekwatny do sposobu funkcjonowania danego miejsca oraz do potrzeb ludzi będzie świadczył o wygodzie danego miejsca i wpływał na poczucie komfortu użytkowników. Ważna jest lokalizacja mebla tam, gdzie jest naprawdę potrzebny w odpowiedniej liczbie. Mikael Colville-Andersen w książce „Być jak Kopenhaga” opisuje przestrzeń otaczającą centrum hotelowo-kongresowe Clarion w Trondheim, przy którym postawiono zdecydowanie zbyt mało stojaków rowerowych a do tego zlokalizowano je za dala od wejść[33]. Opisuje także wyposażenie ulic sprzyjające rowerzystom: kosze na śmieci nachylone pod kątem, niezbędnik z narzędziami i pompkami podpórki dla rowerzystów[34].

W przypadku nieumeblowanych lub źle umeblowanych przestrzeni inicjatywę szybko przejmują użytkownicy. To właśnie wtedy kamienie, płyty chodnikowe, pnie i kłody drewna służą jako siedziska, doły w ziemi jako kosze, drewniane kije jako pachołki uliczne. To właśnie wtedy w przestrzeni publicznej pojawiają się kanapy, stoliki, krzesła oraz inne meble przyniesione z wnętrz lub ogrodów. Takie obiekty umeblowania są przykładem wzornictwa wernakularnego(osoby zainteresowane tą tematyką mogą zajrzeć do pracy doktorskiej Edyty Winiarskiej-Lisieckiej „Podwórka jako ogrody wspólnot sąsiedzkich”). To pokazuje jak bardzo ważne jest partycypacyjne meblowanie przestrzeni publicznej, włączające użytkowników do procesu projektowania miasta.

Planując liczbę, lokalizację i formy siedzisk, należy konsultować się z użytkownikami przestrzeni publicznej, tak aby w jak największym stopniu zaspokoić ich potrzeby[35]. Dobrym przykładem włączania użytkowników proces decyzyjny jest sposób projektowania i lokalizowania ławki warszawskiej na ulicach Warszawy przez Zarząd Zieleni.  Nowa ławka warszawska była wyłoniona w konkursie, w rozstrzygnięcie którego byli włączeni mieszkańcy miasta. Często lokalizacje tych ławek są ustalane partycypacyjnie podczas spacerów badawczych.

Bill Main i Gail Greet Hannah[36] podkreślają znaczenie wytycznych dotyczących użytkowania w procesie wyboru elementów umeblowania i ich lokalizacji w projektowanej przestrzeni. Zalecają odpowiedzieć na nastepujące pytania:

• kto będzie korzystał z danej przestrzeni?
• co te osoby będą chciały robić w tym miejscu?
• kiedy będą korzystać, czy sposób korzystanie zmieni się zależnie od pory roku i dnia tygodnia?
• gdzie będą chcieli przebywać, czy w danym miejscu jest coś co szczególnie przyciąga np. atrakcyjny widok, ciekawa funkcja lub coś co zniechęca np. silny zimny wiatr, nieprzyjemny zapach?

Odpowiedzi na te pytanie pozwalają dopasować projekt umeblowania do potrzeb i oczekiwań użytkowników oraz potencjału miejsca[37]. Jan Gehl przed usytuowaniem siedzisk zaleca wykonanie analizy przestrzennej i funkcjonalnej[38].

Z wygodą przebywania w danym miejscu nierozerwalnie łączy się możliwość krótkiego lub nieco dłuższego odpoczynku, a co za tym idzie dowolnie długiego przebywania w danym miejscu. Zdaniem Williama H. Whyta[39] oraz Jana Gehla[40] całe miasto powinno być „przystosowane do siedzenia”, co można osiągnąć poprzez zapewnienie zarówno siedzisk podstawowych (ławki i krzesła), jak i drugorzędnych (inne formy, np. schody, murki). Dla użytkowników bardzo istotna jest swoboda dotycząca wyboru miejsc do siedzenia[41]. Badacze radzą – jeśli chcesz w prosty sposób poprawić jakość danego miejsca – zaaranżuj więcej różnorodnych miejsc do siedzenia, dostosowanych do zróżnicowanych potrzeb użytkowników przestrzeni publicznej[42]. Na przykład w Wenecji miejskie detale są przystosowane do siedzenia, możemy usiąść lub przysiąść na bazach lamp, masztach na flagi, elementach rzeźbiarskich, detalach architektonicznych budynku.

Dla seniorów oraz osób z dysfunkcjami narządów ruchu meble do siedzenia są niezbędne, żeby w ogóle korzystać z przestrzeni publicznej. Ich dostępność jest jedną z cech miast przyjaznych starzeniu[43]. Według badań przeprowadzonych przez I’DGO[44], 95% seniorów doceniłoby możliwość odpoczynku na ławce w drodze do parku. W wywiadach przeprowadzonych przez zespół I’DGO[45] oraz przez nasz zespół na Uniwersytecie Warszawskim[46]można również zauważyć rezygnację i pogodzenie większości respondentów z podejściem „każde rozwiązanie jest dobre”, czyli używamy wszelkich form zastępujących siedziska, nawet jeśli nie zostały zaprojektowane w ten sposób funkcjonalnie np. parapet, skrzynia na piasek lub kosz na śmieci. W przypadku stref tranzytowych najbardziej charakterystyczną cechą jest usytuowanie pojedynczych ławek, natomiast ustawienie kilku ławek obok siebie tam, gdzie to możliwe, sprzyja nawiązywaniu relacji społecznych[47].

W strefach tranzytowych zalecana jest odległość około 100 metrów między ławkami zlokalizowanymi przy chodniku, z większym ich zagęszczeniem w przypadku terenów pagórkowatych (co około 50m)[47]. W raporcie z badań projektowych[49] podkreślono potrzebę zapewnienia ławek i innych siedzeń co 40-50 m. Nieco inaczej jest na miejskich placach, będącymi miejscami spotkań. Wyniki badań William H. Whyta przeprowadzone w Nowym Jorku wykazują, iż na około 9m² placu powinien przypadać 1 mb miejsca do siedzenia[50].

Równie ważna jest forma oraz lokalizacja ławek. Ławki dla osób starszych (i nie tylko) powinny być wygodne: mieć dobrze wyprofilowane siedzisko i oparcie, odpowiednia wysokość i podłokietniki, co ułatwia wstawanie z ławki[51]. Dla użytkowników ważny jest również stan ławki, która powinna być nieuszkodzona i czysta[52]. Najkorzystniejsze są takie lokalizacje, które zapewniają intymność i bezpieczeństwo oraz dobry mikroklimat, czyli wszelkie nisze, narożniki, przestrzenie wydzielone z większej całości np. murkami, roślinnością. Ludzie wybierając miejsce do siedzenia, preferują ławki osłonięte od wiatru, takie na których słońce nie razi w oczy, z niezakłóconym widokiem na okolicę, czyli ważna jest orientacja ławki oraz widok który się z niej roztacza[53].

Cechy optymalnych miejsc do lokalizacji siedzisk opisywali Christopher Alexander[54], William H. Whyte[55], Jan Gehl[56] oraz Main Hannah[57]. Według nich:

• powinno być tyle wolnego miejsca, aby można było zwrócić ławki w stronę przechodniów. Zgodnie z wynikami badań Jana Gehla na ławce z widokiem na przechodniów siadało dziesięciokrotnie więcej osób niż na tej z widokiem na zieleń;
• w chłodniejszym klimacie warto pamiętać o osłonięciu miejsca do siedzenia od strony, z której często wieją zimne wiatry oraz o zorientowaniu ławki „twarzą” na południe, gdyż dzięki temu będzie lepiej nasłoneczniona;
• w ciepłym klimacie należy zapewnić osłonę przed słońcem oraz zwrócić ławkę w stronę letniej bryzy;
• warto różnicować lokalizację, tak aby każdy mógł wybrać miejsce zgodnie z preferencjami, w cieniu lub w słońcu, na ławce stojącej samotnie lub w grupie kilku, w zaciszu lub w miejscu uczęszczanym;
• warto brać także pod uwagę widoki, zapachy i dźwięki, które mogą stanowić dyskomfort dla użytkownika.

Teoria „widok-schron” (prospect–refuge theory) jest istotna przy wyborze lokalizacji ławek i innych siedzisk. Jay Appleton, opierając się na badaniach psychologii ewolucyjnej, doszedł do wniosku, że człowiek czuje się komfortowo w miejscach zlokalizowanych na obrzeżach danej przestrzeni, z których ma dobry widok na okolicę (preferowany jest widok szerszy niż głębszy), a za plecami ma osłonę, czyli jakiś wyższy obiekt np. drzewo, grupę krzewów, mur. Człowiek woli mieć coś nad głową, gdyż taka lokalizacja przywodzi na myśl bezpieczną pieczarę. Będzie więc preferował miejsce, w którym ma nad sobą daszek lub koronę drzewa, niż miejsce pozbawione osłony[58]. Taka lokalizacja zapewnia poczucie bezpieczeństwa – nikt nie podejdzie do nas od tyłu, a tego kto zbliży się od frontu zdążymy dostrzec i odpowiednio zareagować. W tym ujęciu optymalna lokalizacja ławek i innych siedzisk to miejsce:

• z widokiem na okolicę,
• zlokalizowane tyłem do wyższego obiektu,
• z częściowym osłonięciem od góry, takim jak korona drzewa, daszek.

Ludzie lubią obserwować samemu, nie będąc widzianymi, stąd popularność kawiarnianych ogródków, ławek pod drzewami, podcieni w krajobrazie miasta[59].

Derk de Jonge opisuje podobne zjawisko, które nazywa „efektem krawędzi”. Ludzie w pierwszej kolejności zajmują obrzeża, skraje danego miejsca. W mieście będą to obrzeża placu czy ulicy, wszelkie miejsca znajdujące się blisko granic danej przestrzeni[60]. Taka lokalizacja daje najlepsze warunki do obserwacji i bezpiecznego funkcjonowania w danej przestrzeni. Jan Gehl puentuje to zjawisko, widoczne także w przestrzeni miasta, w następujący sposób: „aktywność narasta od krawędzi do środka”[61]. Edward T. Hall[62] oraz William H. Whyte[63] dodatkowo tłumaczą taki wybór, usytuowanie na obrzeżach danej przestrzeni, możliwością utrzymania komfortowego dystansu względem innych osób siedzących na tej samej ławce lub na sąsiednich ławkach.

Specyficznym rodzajem miejsc do siedzenia są siedziska w wiatach przystankowych komunikacji publicznej. Christopher Alexander zaleca takie lokalizowanie i zagospodarowywanie przystanków autobusowych, aby tworzyły „miniaturowe centrum życia publicznego”. Korzystne jest aranżowanie przystanków wielofunkcyjnych, oprócz funkcji czysto użytkowej (czyli siedzisk, stojaków rowerowych, koszy na śmieci) dołączenie dekoracyjnej (np. pojemniki na rośliny), handlowej (np. kiosk z gazetami), czy też informacyjnej (np. tablica ogłoszeniowa). Właściwym krokiem jest sytuowanie przystanków w sąsiedztwie obiektów skupiających przechodniów np. place, skwery, sklepy, budynki użyteczności publicznej etc. (Alexander 2008).

Tutaj śmiało mogę napisać, iż meble miejskie wabią, zachęcają do wyjścia z domu, korzystania z przestrzeni publicznej, spędzania w niej czasu, spotkań z ludźmi.

Meble inspirują. Jak widać na przykładzie powyższego opisu możliwość siedzenia w mieście jest niezmiernie ważna. Pozycja siedząca oprócz wytchnienia daje także możliwość podejmowania różnorodnych działań w przestrzeni publicznej „Istnienie dobrych możliwości siedzenia toruje drogę licznym rodzajom aktywności, które są pierwszorzędnymi atrakcjami w przestrzeniach publicznych: jedzenia, czytania, spania, robótek ręcznych, gry w szachy, opalania się, oglądania innych ludzi, rozmawiania i tak dalej”[64]. Trawestując słowa Louisa Kahna – przestrzeń publiczna dzięki meblom miejskim może stać się inspirującym, pełnym życia miejscem, gdzie dziecko może zobaczyć coś, co będzie chciało robić przez całe życie. W trakcie badań warszawskich miejsc do siedzenia jeden z respondentów podzielił się taką myślą „w takim mieście jak Warszawa, ławki mogą zwolnić tempo życia, skłonić do refleksji”[65].

Meble budują poczucie bezpieczeństwa. Nie będę tu pisać o dystrybutorach środków dezynfekcyjnych, chociaż one także często stanowią całkiem estetyczny i użyteczny element umeblowania w dzisiejszych czasach. Bezpieczeństwo na równi z komfortem oraz przyjemnością jest wymieniane przez Jana Ghela jako podstawowe cechy, które powinny charakteryzować przestrzeń miasta[66]. Jest no związane z rozumieniem logiki danej przestrzeni. Jednym z jej komponentów jest czytelność granic, której miernikiem może być to, iż osoba opuszczająca dane miejsce dokładnie je definiuje określając, czy jest w TYM właśnie miejscu czy POZA tym miejscem[67]. Granice można podkreślać właściwie wszystkimi elementami umeblowania, przy czym istotna jest ich ujednolicona forma (w ramach danej grupy) oraz lokalizacja służąca podkreśleniu strefy granicznej tak, aby stanowić przegrodę między TYM i POZA tym miejscem. Ważną rolę pełnią tu barierki, balustrady, pachołki uliczne, czyli meble zabezpieczające, które oddzielają od siebie przestrzenie komunikacji, przestrzenie publiczne od prywatnych, a także umożliwiają rozróżnienia stref o odmiennym charakterze np. miejsca spotkań, miejsca ruchu tranzytowego pieszych, miejsca handlu ulicznego. Taką rolę mogą grać również inne elementy np. donice, stojaki rowerowe, tablice informacyjne.

Czytelność charakteru, która zakłada łatwy do zidentyfikowania cel utworzenia danego miejsca jest także składową poczucia bezpieczeństwa. Wpływa na nią nasycenie elementami umeblowania oraz pełnione przez nie funkcje. Na przykład z funkcją tranzytową będą związane elementy umeblowania techniczne i użytkowe takie jak: pachołki uliczne, wiaty przystankowe, barierki, parkometry etc. Z funkcją reprezentacyjną – elementy umeblowania symboliczne i dekoracyjne. Z funkcją wypoczynkową – elementy umeblowania użytkowe, w ławki i inne formy do siedzenia oraz dekoracyjne. Czasem pomocne mogą być wszelkie elementy „informacyjne”, które w prosty sposób wyjaśniają, co to za miejsce np. tablice informacyjne.

Istotne jest także odseparowanie miejsc niebezpiecznych lub sprzyjających kolizjom. Tutaj zadziałają wszelkiego rodzaju meble – przegrody. Bariery, ogrodzenia, płotki stosuje się do odgradzania miejsc niebezpiecznych, ulic, torów tramwajowych, ścieżek rowerowych, ale także skarp. Są one zarówno realną fizyczną barierą jak i sygnałem, informacją o potencjalnym niebezpieczeństwie (Cullen 2011). Ważna jest także wandaloodporność mebli miejskich, co jest ważną zasadą ich projektowania. Czasem jest to wandaloodporność nieoczywista np. forma warszawskich betonowych koszy (zwężająca się średnica) utrudnia ich toczenie.

Oczywiście ważne jest także właściwe oświetlenie ulic i placów, czyli obecność lamp i latarń, co zwiększa poczucie bezpieczeństwa po zapadnięciu zmroku.

Meble symbolizują, mogą podkreślać lub wydobywać charakter przestrzeni, nawiązując do wartości krajobrazowych, przyrodniczych, historycznych, zabytkowych, społecznych lub innych. Niektóre meble miejskie mogą stać się symbolem, danego miejsca lub miasta, podkreślać jego tożsamość. Christian Norberg Schulz w książce „Bycie, przestrzeń i architektura” pisał: „Detale „wyjaśniają” charakter otoczenia i przez to stają się znaczące”[68]. Forma mebla nawiązuje do tożsamości przestrzeni poprzez zastosowanie konkretnych kształtów, kolorów, stylów, materiałów, ornamentów, piktogramów etc. Nawiązania do tożsamości można rozpatrywać w różnych skalach: narodowej, regionalnej, jednostki osadniczej (miasta) lub miejsca.

Niektóre meble niezależnie od lokalizacji są kojarzona z konkretną „narodową” formą. Angielskie budki telefoniczne są ustawiane nie tylko w Wielkiej Brytanii, ale również w Portugalii, Gibraltarze. Podobnie „słynne” są brytyjskie skrzynki na listy. Wyposażenie ulic w chińskich dzielnicach na świecie często bywa stylizowane na wschodnią modłę.

Forma elementów umeblowania może mieć swoje źródło w tradycji danego regionu, nawiązywać do cech regionalnych krajobrazu lub być związana z charakterystycznym dla danego terenu temperamentem i fantazją twórców. Może również wynikać z uwarunkowań przyrodniczych, wiążąc się z wykorzystywaniem charakterystycznych dla danego regionu materiałów lub ze specyficznymi uwarunkowaniami pogodowymi np. silnym nasłonecznieniem czy dużymi opadami śniegu (Wallis 1990). Meble miejskie o formie regionalnej są charakterystyczne dla danego obszaru.

Elementy umeblowania odwołujące się do symboli związanych z tożsamością miasta wpływają na poczucie dumy i identyfikacji mieszkańców ze swoim miejscem zamieszkania. Dzięki charakterystycznym elementom umeblowania czasem łatwo zorientować się z którego miejsca na świecie pochodzą fotografie lub gdzie dzieje się akcja filmu, dobrym przykładem są ulice Londynu, Nowego Jorku, które łatwo rozpoznać po charakterystycznych słupkach ulicznych, ulice Berlina z ludzikiem z sygnalizacji świetlnej (Ampelmännchen) Mieszkańcy miasta zapisują swoją historię w „materialnych artefaktach miasta”[69]. W Paryżu nawiązanie do tożsamości miasta stanowią tablice w kształcie wioseł z opisaną historią miejsc jest nawiązanie do motta zamieszczonego w herbie miasta „Fluctuat nec mergitur” czyli „miota nim fala, ale on nie tonie. Tablice zaprojektował Phillipe Starck w roku 1998 dla firmy JCDecaux[70]. Na nawiązaniach do tożsamości miasta opiera się marketing miast. W cenie (i to dosłownie) są odwołania do genius loci danego miasta. Budowanie marki miasta wymaga spójnych, przemyślanych działań. Wizerunek miasta powinien być kreowany w sposób kompleksowy, od ogółu do szczegółu. A tymże jakże istotnym szczegółem są detale miejskie, w tym meble miejskie[71]. Włodarze miast starają się, aby elementy umeblowania nawiązywały do miejskiej tożsamości. Tendencja ta na początku XX wieku dotarła do Polski. Marc Bieling w artykule „Location–Specyfic Design of Street Furniture. Between Possibility and Necessity” opisuje wykład wiedeńskiego architekta Luigi Blau „Wiedeńskie meble uliczne – tożsamość miasta” poświęcony właśnie tej problematyce. Prelegent zastanawia się m. in. nad tym czy meble dedykowane jednemu miastu mogą pojawić się również w innym mieście. Odpowiedź uzależnia od sposobu odwołania do tożsamości i od intensywności tego odwołania[72].

Meble miejskie mogą być związane ze tożsamością miejsca poprzez odwołanie się do charakterystycznych dla danej lokalizacji kształtów, materiałów, kolorów, a także wydarzeń, postaci, legend, wspomnień[73]. Do form lokalnych zakorzenionych w tożsamości miejsca często nawiązują witacze, czyli tablice informacyjne z nazwą miejscowości stojące przy wjazdach i wyjazdach, mające charakter promocyjny.

Meble są zmienne stanowią przejaw współczesności w krajobrazie miasta na skutek swojej krótkiej żywotności[74], jest to „krótki czas życia produktu” o którym pisze Wojciech Wybieralski[75]. Witold Szolginia opisuje je jako „konkretny przejaw współczesności w mieście (…) pomagający w powiązaniu pomników przeszłości ze współczesnością”. Architektura projektowana jest na dziesięciolecia, meble miejskie na kilka lub kilkanaście lat, co otwiera wiele interesujących możliwości. Zmienność aranżacji meblarskiej umożliwia: poprawę estetyki, nadawanie odmiennego charakteru danej przestrzeni; rozszerzenie możliwości użytkowania danego terenu, wprowadzenie nowych znaczeń oraz nowych możliwości interpretacji terenu. A to wszystko można osiągnąć stosunkowo niskim kosztem porównując typowe ceny elementów umeblowania do kosztów całościowej modernizacji lub remontu przestrzeni. W 2009 Komisarz Departamentu Transportu miasta Nowy Jork Sadik-Khan, inspirowana i wspomagana przez zespół Jana Gehla, przeprowadziła rewolucyjne zmiany na Times Square, przywracając tą przestrzeń pieszym. Bez wątpienia pomogły jej w tym masywne pomarańczowe słupki uliczne, donice z roślinami, stoliki oraz krzesła[76].

W zmienność jest wpisana również mobilność, co może nie jest najbardziej typową cechą mebli miejskich, ale daje możliwość modyfikacji układu przestrzennego np. uwolnienie przestrzeni na potrzeby planowanej imprezy kulturalnej (fot…). Zmiana aranżacji może być również zależna od nadchodzących świąt, pory roku, aktualnych potrzeb użytkownika lub po prostu jego fantazji[77]. Co ciekawe etymologia słowa mebel wywodzi się od łacińskiego mobilisczyli ruchomy[78]. W bardzo dosłowny sposób można to obserwować na przykładzie mobilnych siedzisk coraz częściej stosowanych w przestrzeni publicznej. Prawdopodobnie jednym z pierwszych miejsc, gdzie celowo zastosowano krzesła w przestrzeni publicznej był Bryant Park w Nowym Jorku. Inicjatorem takiego rozwiązania był William H. Whyte, który namówił projektantów do użycie niezamocowanych w gruncie stolików i krzeseł. To rozwiązanie sprawdziło się bardzo dobrze, Bryant Park stał się popularnym miejscem spotkań, ludzie chętnie organizują w nim pikniki, pracują i korzystają z oferty okolicznych punktów gastronomicznych[79]. Mobilne siedziska ustawione w paryskich ogrodach, nawet gdy są puste, świadczą o niedawnej obecności i ingerencji ludzi, pozwalają także spojrzeć na dany widok z wybranego przez kogoś miejsca[80]. Siedziska mobilne można dziś zobaczyć w wielu miejscach w przestrzeni publicznej, często stosowanym rozwiązaniem są po prostu metalowe krzesła lub lekkie, odporne na zmiany deszcz sześciany z tworzywa sztucznego. ruchome siedziska – można spędzać przy nich czas na różnorodne sposoby, indywidualny komfort zwiększa się, gdyż można dowolnie modyfikować widoki, nasłonecznienie, dostosować liczbę siedzisk do liczebności grupy, odległość od innych osób[81]. Wyniki badań Whyta wykazują, iż ludzie mający możliwość swobodnego wyboru lokalizacji siedzisk ustawiali je tak, żeby dobrze się rozmawiało, czyli pod kątem 45° – 90°[82].

Zmienność można rozpatrywać również w szerszym kontekście – zbiór mebli miejskich widoczny na ulicach i placach jest zbiorem otwartym, zmiennym w czasie, niektóre meble znikają z miejskich ulic, niektóre się na nich pojawiają. Repertuar mebli miejskich zmienia się zależnie od potrzeb użytkowników, zmian kulturowych i cywilizacyjnych. W przeszłości na miejskich placach w Europie można było zobaczyć meble związane z wymierzaniem kar przestępcom takie jak szubienica, pręgierz czy gilotyna. Te meble znajdziemy najczęściej w muzeach i na archiwalnych rycinach. Podobnie jak słupek mieszczący w sobie mechanizm pozwalający na manualne sterowanie sygnalizacją uliczną. Za to dzisiaj na ulicach możemy dostrzec obiekty wpisujące się we współczesny trend designuzrównoważonego – zasilane energią odnawialną lub wykonane z materiałów recyklingowych. Czasem umeblowanie miejskich ulic i placów stara się nadążyć za modą lub wykreować nowe potrzeby użytkownika np. słup reklamowy, który prócz reklam serwuje kawę i zupę.

Obecnie coraz częściej meble wspierają przyrodę. To już nie te czasy, kiedy w ramach działań marketingowych, firmy kładły sztuczny trawnik przy przystankach komunikacji publicznej, żeby podkreślić swoją ekologiczność. Teraz na ulicach miast są lokalizowane elementy umeblowania sprzyjające małej retencji np. zielone przystanki autobusowe (fot.), takie rozwiązanie są już w Białymstoku, Brwinowie, Nowym Tomyślu, Siemiatyczacha i w Warszawie. Kolejne miasta planują takie rozwiązania. Wspieranie przyrody to także często stosowane w miastach, opisane powyżej meble, wpisujące się w trendy ekologiczne (design zrównoważony).

Pojęcie „meble miejskie” początkowo brzmiało dla mnie egzotycznie. Dlaczego właśnie meble miejskie? Nie tylko ja miałam takie wątpliwości, Chris van Uffelen[83] również zwraca uwagę na niezręczność tego sformułowania, gdyż mebel kojarzy się z wnętrzem budynku, a miasto zdecydowanie z zewnętrzem. Z czasem oswoiłam się z tym określeniem, a później napisałam pracę doktorską oraz szereg artykułów dotyczących elementów miejskiego umeblowania. Zresztą fragmenty niniejszego tekstu są zainspirowane pracą „Mebel miejski jako tworzywo krajobrazu kulturowego Warszawy”, napisaną pod opieką nieocenionego profesora architekta Jeremiego T. Królikowskiego w Katedrze Sztuki Krajobrazu SGGW. W meblach miejskich najbardziej zachwyca mnie to, że wprowadzają ludzką skalę do miejskiej przestrzeni, są elementami więziotwórczymi, mamy z nimi bezpośredni kontakt, o wiele bardziej bezpośredni niż z innymi elementami zagospodarowania przestrzeni publicznej. Zatem meble miejskie stanowią podszyt nadzwyczaj bujny i bogaty, pełen znaczeń i wartości.  Meble identyfikują, czynią miejsce dostępnym, wygodnym, bezpiecznym, estetycznym, interesującym, sprzyjają międzyludzkiej integracji oraz wspomagają przyrodę. Czego chcieć więcej? Dlatego meblujmy miasta!

Wzbogacajmy miejski podszyt, pamiętając, iż życie miejskie meblem stoi.