Aktywiści i społecznicy zawsze pełnili ważną, oddolną rolę w społeczeństwie, jako obrońcy dziedzictwa kulturowego. Niekiedy ich działania ratują zabytki przed nieprzemyślanymi ingerencjami inwestycyjnymi, przez zniszczeniami, rozbiórkami i wandalizmem.
Rolę Społecznych Opiekunów Zabytków określa Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 102-107. Czytamy tam, że społeczni opiekunowie zabytków podejmują działania związane z zachowaniem wartości zabytków i utrzymaniem ich w jak najlepszym stanie oraz upowszechniają wiedzę o zabytkach (art. 102). Są pomocą dla wojewódzkich konserwatorów zabytków, posiadają wiedzę na temat danego obiektu i ją propagują. Czy jednak samorządy a także wojewódzkie urzędy konserwatorskie rzeczywiście promują takie funkcje, czy chcą współpracować z ludźmi, którzy podejmują społeczne wyzwania opieki nad zabytkami? Niestety, ta współpraca najczęściej nieistnieje, lub pozostawia wiele do życzenia. Samorządy nie promują także tych funkcji, nie doceniają potencjału jaki może przynieść lokalnej ludności społeczny opiekun zabytków.
Społecznego opiekuna zabytków powołuje starosta na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 103). Osoba taka jest uprawniona do pouczania osób niszczących dziedzictwo kulturowe, naruszających dobro wspólne. W ustawie nie sprecyzowano sposobu działania i kompetencji społecznego opiekuna zabytków, sposobu współpracy se starostwem czy też wojewódzkim konserwatorem. Społeczni opiekunowie zabytków są rozproszeni, brak jest wspólnej debaty która mogłaby prowadzić do zmian w prawie.
Z tego powodu Stowarzyszenie Genius Loci zamierza zorganizować Ogólnopolskie Seminarium Społecznych Opiekunów Zabytków, by umożliwić debatę tym, którzy osobiście, w formule pro publico bono, angażują się na rzecz ochrony i pielęgnacji zabytków. Celem seminarium będzie nie tylko dyskusja nad tym, jak udoskonalić prawo, ale również chcemy odpowiedzieć na pytania o liczebność tej społeczności, sposoby ich funkcjonowania, sukcesy i porażki.
Planujemy zorganizować seminarium wiosną 2024 roku, w XVI-wiecznym Dworze Czarne w Jeleniej Górze. Serdecznie zapraszamy do współpracy organizacje NGO i Instytucje zajmujące się ochroną zabytków i dziedzictwa kulturowego, konserwacją zabytków.
Koordynatorem organizacji wydarzenia jest arch. Jacek Jakubiec, który posiada wieloletnie doświadczenie związane z pełnieniem funkcji społecznego kustosza konkretnego zabytku – renesansowego Dworu Czarne! Mając też zawodową specjalizację w dziedzinie ochrony i rewaloryzacji zabytków monitoruje on tę sferę w realiach RP. Kondycja zabytków po dziesięcioleciach tzw. gospodarki planowej stale ulega poprawie. Mimo to ciągle nie jest to stan zadowalający. Przyczyny są wielorakie, poczynając od ograniczonych funduszy, deficytu fachowego wykonawstwa, barier prawnych, niskiej na ogół wrażliwości społecznej wobec bogatego dziedzictwa przeszłości.