Krajobraz miejski jest krajobrazem dnia codziennego większości ludzi żyjących na świecie. Znaczenie natury w życiu i prawidłowym funkcjonowaniu człowieka pod względem fizjologicznym i mentalnym jest według wielu badaczy fundamentalne (Wilson 2002; Latkowska 2011; Louv 2014). Utrata naturalnych siedlisk oraz kontaktu z przyrodą, niesie za sobą negatywne konsekwencje dla zdrowia i rozwoju ludzi (Louv 2014). Wiele badań potwierdza natomiast pozytywny wpływ przyrody na człowieka (Krzymowska-Kostrowicka 1997; Kahn 2001; Louv 2014). Wzrost świadomości wpływu środowiska przyrodniczego na człowieka, a także narastające problemy środowiskowe terenów zurbanizowanych przyczyniły się do tego, że obecnie głównym kierunkiem w urbanistyce krajów wysoko rozwiniętych stał się ruch dążących do większego równoważenia warstwy antropogenicznej i zielonej infrastruktury w miastach (Rothimel 2014b). Według Pawła Szumigały i Piotra Urbańskiego, piszących o terenach zieleni (Szumigała, Urbański 2017, s. 229) „właśnie ten element, oprócz nowoczesnych rozwiązań funkcjonalnych, przestrzennych
i technologicznych, będzie stanowił o jakości życia w nowych mieście”. Obserwuje się rosnące zainteresowanie architekturą i budownictwem zrównoważonym, tworzonym jako zielona architektura[1], a także biofilią[2], która stała się podstawą nurtu architektury życia.
Zielona architektura – biofilia i architektura życia – architektura krajobrazowa
Architektura należy, oprócz fizycznego obszaru życia człowieka, do obszarów: społecznego, symbolicznego i duchowego, gdyż jest ona konkretyzacją przestrzeni egzystencjalnej każdego człowieka (Królikowski 1998). Dzieło architektoniczne jest do tego o tyle zmienne, że postrzega się je w określonym systemie odniesienia, spowodowanym ruchem obserwatora (Szmidt 1981). Należy także pamiętać, że architektura rozumiana jako sztuka organizacji przestrzeni życiowej człowieka, zawiera w sobie zawsze kontekst otoczenia, w jakim dane dzieło architektoniczne powstaje. Bolesław Szmidt pisał (ibidem, s. 42), że jeżeli „odbierzemy arcydziełom ich naturalne podłoże i otoczenie, całość zszarzeje, zatraci swoją żywotność, przestrzenny majestat”.
Zawężając pojęcie architektury do węższego zakresu obiektów architektonicznych tu omawianych, należy pokrótce omówić zagadnienia związane z takimi wyrażeniami, jak zielona architektura, biofilia (architektura życia) oraz architektura krajobrazowa, wskazując elementy je łączące, a także je rozróżniające. Celem zdefiniowania ww. pojęć jest wskazanie tych, które będą najtrafniej przedstawiać sytuacje przestrzenne, analizowane w ramach przeprowadzonych badań.
Architektura przemawia poprzez język form i stylów (Szmidt 1981). Mówiąc o zielonej architekturze pojęcie to odnosimy jednak nie do typologii stylistycznej czy formalnej (Rybczyński 2014), bowiem stanowi ono bardziej nurt w projektowaniu architektonicznym, odnajdujący swój wyraz w obiektach o bardzo zróżnicowanej budowie. Zgodnie z definicją – termin zielona architektura (z ang. green architecture) – oznacza filozofię architektury opartej na zrównoważonych źródłach energii, trosce o wtórne wykorzystanie materiałów budowlanych oraz lokalizację budynków z uwzględnieniem jego wpływu na środowisko przyrodnicze (Wines 2008). Nacisk jest tu położony na stosowanie technologii pro środowiskowych, oszczędność surowców, a także wartość estetyczną. W większości najnowszych realizacji wymiar jakości „zielonej architektury” mierzony jest poprzez stopień zainwestowania w systemy oszczędzania energii, trwałość materiałów konstrukcyjnych czy możliwość poddania ich recyklingowi (ibidem).
Termin zielona architektura, pomimo rozbudowanych założeń teoretycznych, został w ujęciu praktycznym przynajmniej częściowo spłycony do mechanistycznego sposobu kwalifikowania realizacji jako obiektów proekologicznych. „Zielona jakość” budynków i kompleksów mierzona jest stopniem zainwestowania w systemy oszczędzania energii, trwałość materiałów konstrukcyjnych i możliwość poddania ich recyklingowi. Powszechnym jest mierzenie „zieloności” budynków poprzez posiadanie certyfikatów środowiskowych. Do najważniejszych zalicza się amerykański program LEED (Leadership in Energy and Environmental Design), niemiecki DGNB (Deutchse Gesellschaft fur Nachhaltiges Bauen) i znacznie od nich popularniejszy w Polsce brytyjski BREEAM (Sikorski i in 2015). BREEAM (Building Research Establishment’s Environmental Assessment Method) to system oceny jakości obiektów oraz wpływu, jakie wywierają one na środowisko[3]. System bierze pod uwagę wiele zagadnień charakteryzujących budynek, do których należą głównie: efektywność energetyczna, materiały budowlane, jakość środowiska wewnętrznego, gospodarka wodna i odpadami, dostępność obiektu, w tym środków transportu miejskiego. Certyfikacje nie obejmują wyłącznie zagadnień oszczędnościowych i ograniczenia negatywnego wpływu na środowisko zewnętrzne, zajmują się również kwestiami komfortu użytkowników budynków (Modrzewski, Szkołut 2015). Okazuje się jednak, że o ile standard BREEAM podkreśla znaczenie widoku na zewnątrz, jednak nie wymaga, aby uwzględniał on zieleń. Cześć certyfikowanych budynków pozbawionych jest krajobrazowego wymiaru zewnętrza, w którym mogłyby znaleźć się elementy przyrodnicze: woda czy rośliny. Dyskusyjnym jest, czy projekty te uwzględniają uwarunkowania lokalne i ducha miejsca, a nie dostosowują się do wymagań formalnych zamkniętych w sztywnych ramach określonych dokładnie wskaźników i parametrów.
Upowszechnienie się nurtu zielonej architektury w projektowaniu spowodowało, że siłę wyrazu zyskały kolejne nurty zbliżające architekturę do natury. Edward O. Wilson spopularyzował hipotezę biofilii, sugerując wrodzone powinowactwo wszystkich istot żywych (Wilson 1984)[4],[5]..
Z pokrewieństwa genetycznego wszystkich organizmów żywych badacz wyprowadził teorię biofilii definiowanej jako więź łączącą człowieka z innymi gatunkami (ibidem). Według teorii biofilii człowiek podświadomie dąży do kontaktu z naturą oraz łączenia się z jej procesami. Roślinność jako naturalne, pierwotne środowisko, w którym pojawił się człowiek, zapewniała mu przetrwanie. Zakorzeniona w nas i uwarunkowana biologicznie miłość do życia i różnych jego form pomaga nam podtrzymywać życie. Edward O. Wilson zaznaczał (ibidem), że dzieje naszego gatunku to krótki okres ostatnich 10 tysięcy lat – czasów osadnictwa i rolnictwa. Przypomina również, że historia cywilizacji to zaledwie około 1% historii rodzaju ludzkiego (Latkowska 2011). Według autora człowiek będący genetycznie pochodną natury, głęboko w sobie odczuwa z nią jedność, a odłączenie się od niej jest działaniem mającym negatywny wpływ zarówno na jego sferę cielesną, jak i duchową.
Z kolei pojęcia biofilii i architektury życia zostały wyprowadzone z teorii elementarnej, genetycznej więzi łączącej człowieka ze wszystkimi innymi organizmami zamieszkującymi Ziemię (Wilson 1984). O ile sama biofilia mówi o wrodzonym pędzie organizmów do życia (Wachaczyk 2005; Rothimel 2017), to architektura życia jako postawa wywodząca się z biofilii i jednocześnie ukierunkowana na przestrzeń życiową człowieka ma w założeniu tworzyć możliwość i zaspokajać potrzeby kontaktu człowieka z naturą poprzez realizację obiektów architektonicznych. W teorii architektury życia powiązano ze sobą wątek formalno-estetyczny architektury, nawiązując w zasadach tworzenia obiektów biofilicznych do form wywodzących się z natury, jak i kulturowy, odwołując się do takich pojęć, jak tożsamość lokalna, więź społeczna i obywatelska odpowiedzialność (Kellert, Wilson 1993; Królikowski i in. 2014). Na pierwszy plan wysunięto wątek biologiczny, analizując potrzeby fizjologiczne człowieka oraz badając wpływ architektury na takie aspekty naszego życia, jak rozwój, zdrowie czy produktywność (Modrzewski, Szkołut 2015).
W oparciu o hipotezę Edwarda O. Wilsona od 1993 roku na Uniwersytecie Yale[6] prowadzone są badania nad stworzeniem wzorców biofilicznego projektowania (Kellert, Wilson 1993). Architekturę podporządkowaną tym wzorcom określono jako architekturę życia. W środowisku zabudowanym miałaby ona stwarzać możliwość i zaspokajałaby potrzebę kontaktu człowieka z naturą (ibidem). Takie podejście do projektowania ma w założeniu gwarantować korzyści nie tylko dla środowiska. Z prowadzonych badań wynika, że obiekty architektoniczne tworzone według wzorców biofilicznych wpływają korzystnie na proces rozwoju i edukacji dzieci, powrót pacjentów do zdrowia czy produktywność i efektywność pracy dorosłych (Modrzewski, Szkołut 2015). Badania nad projektowaniem biofilicznym rozwinęły przede wszystkim kontekst realizacji szkół, placówek szpitalnych oraz miejsc pracy (ibidem).
Nurt architektury życia bazującej na teorii biofilii rozwija dwa wątki istotne z punktu widzenia projektowania obiektów architektonicznych. Pierwszy z nich wiąże się z kwestią formy budowli i przekłada się na realizacje o organicznym i/ lub naturalistycznym charakterze, opisanym jako formy przestrzenne i kształty w przestrzeni, które w sposób bezpośredni, pośredni lub symboliczny ukazują nieodłączne połączenie człowieka z naturą (Kellert i in. 2008). Bezpośrednie doświadczenie relacji człowiek-natura odnosi się do kontaktu z elementami środowiska przyrodniczego, takimi jak światło naturalne, rośliny, zwierzęta, naturalne siedliska i ekosystemy. Pośrednie doświadczenie dotyczy z kolei kontaktu z naturą wymagającego aktywnego wkładu człowieka w jej utrzymanie. Przykładem może być aranżacja wnętrz roślinnością czy tworzenie elementów wodnych. Symboliczny sposób tworzenia więzi między człowiekiem i przyrodą dotyczy kontaktu z naturą poprzez przywoływanie jej w postaci obrazów, metafor, instalacji artystycznych czy dzieł sztuki filmowej.
W drugim wątku architektura życia przekłada się na projektowanie bazujące na lokalnej kulturze, rzemiośle, siedlisku czy innych wartościach. Ten kierunek opiera się między innymi na genius loci miejsca. Jego wykładnią jest zrozumienie, w jaki sposób budynki i krajobraz mający znaczenie dla jednostek, stają się wartością dla całych społeczności, metamorficznie transformując nie-miejsca w tętniące życiem przestrzenie (Rothimel 2013a). Budowanie tożsamości lokalnej, więzi społecznej i obywatelskiej odpowiedzialności za nią oraz siedlisko, w którym funkcjonujemy, to ścieżki prowadzące do spełnienia biofilicznej potrzeby ładu oraz wyraz kultury przestrzeni[7].
Dwa wyżej opisane główne nurty architektury życia tworzą wspólnie zależność budującą wyraz architektury formalnie i znaczeniowo osadzonej w środowisku przyrodniczym, najczęściej wyrażającej się poprzez uwarunkowania fizjonomii realizacji do niej zaliczanych. Opisano 6 kategorii wzorców biofilicznych (Kellert 2008):
- cechy środowiska przyrodniczego;
- naturalne kształty i formy;
- naturalne procesy i wzorce;
- światło i przestrzeń;
- relacje z miejscem;
- związek człowieka z naturą.
Kategorie te z kolei rozwinięte zostały w 72 atrybutach wśród których wymienia się m.in.: naturalne barwy, wodę, powietrze, światło dzienne, rośliny, zwierzęta, naturalne materiały, widoki, otwarcia i powiązania widokowe, fasady ekologiczne, ukształtowanie terenu, siedliska i ekosystemy, ogień, motywy botaniczne, drzewo i kolumny, motywy zoomorficzne, muszle i spirale, formy owalne
i eliptyczne, łuki, sklepienia i kopuły, wrażliwość sensoryczną/reagowanie na bodźce środowiskowe, źródło wiedzy – bogactwo poznawcze, wiek, zmiany i upływ czasu (patyna), wzrost i rozkwit, fraktale, hierarchia proporcji i skali, światło i cień, światło odbite, obszary światła, ciepłe światło, światło jako kształt i forma, przestronność, zmienność przestrzeni, przestrzeń jako kształt i forma, ład przestrzeni, wnętrze i zewnętrze, schronienie i komfort dalekiego patrzenia (daleki horyzont), porządek i złożoność, ciekawość i entuzjazm czy szacunek i duchowość.
Z kolej pojęcie architektura krajobrazowa zostało wyłonione w toku badań przeprowadzonych w ramach badań własnych, jako uzupełnienie i powiązanie nurtów projektowania wiążących architekturę z projektowaniem proekologicznym i wpisującym się w kontekst miejsca, wiążących przestrzeń architektoniczną z przestrzenią krajobrazową. Obiekty wpisujące się w nurt krajobrazowy stanowią budynki lub kompleksy kreujące krajobraz na zewnątrz i tworzące krajobraz we wnętrzu. Architektura krajobrazowa nie jest zamkniętą formą przeciwstawiającą się otoczeniu, lecz przenika się z nim w sposób swobodny, wiążąc formy zbudowane z formami roślinnymi. Bolesław Szmidt opisując powinność architektury pisał, że w jej tworzeniu (1981, s. 47) „chodzi nie o bierne zespolenie się z naturą, ale o czynny i twórczy, uzdrawiający wpływ budynku na otoczenie, które wprawdzie służy jako podłoże, ale równocześnie samo zyskuje na tym związku. Tak więc przyroda, środowisko naturalne czy też tkanka otaczającej zabudowy, warunkują powstawanie nowego obiektu, są dla niego jakby macierzą, ale i ten obiekt w pewnym zakresie przekształca swoje otoczenie”. Z kolei odwołując się do Marka Budzyńskiego, dla którego najważniejszym elementem krajobrazu są stojące za nim procesy, w tym procesy przyrodnicze i kulturowe, można stwierdzić, że architektura krajobrazowa jako zadanie stawia sobie pytanie, w jaki sposób kształtować obiekt, żeby finalnie „zaistniało później współżycie pomiędzy elementami kształtującymi w sposób taki, by warunki do życia – szeroko rozumianego tzn. zarówno w kategoriach przyrody jak i pojęcia kultury, czyli pojęcia procesów stworzonych przez człowieka – tworzyły pewną symbiozę, wzajemnie się wspierając”. Zatem architektura krajobrazowa odnosi się nie do walorów estetycznych obiektów, a do „współpracy”, jaką nawiązują one z otoczeniem w wymiarze zarówno natury, jak i kultury. Na potwierdzenie tego przedstawić warto słowa Anny Różańskiej, według której „krajobraz miasta obrazuje swoiste połączenie przyrody i tego, co w ramach swojej działalności dokonał człowiek. Oba te elementy w tkance urbanistycznej są nierozłączne, występują z różnym natężeniem, wzajemnie się uzupełniają, a także wpływają na specyfikę, oryginalność i niepowtarzalność charakteru krajobrazu miasta, decydując o jego tożsamości” (2010, s. 100).
Filozofia projektowania architektury Marka Budzyńskiego
Architekt Marek Budzyński zajmuje się problematyką relacji architektury i natury od ponad czterdziestu lat, w wymiarze teoretycznym i praktycznym. Bardzo silnie akcentowany przez Budzyńskiego w teoretycznym ujęciu swoich dzieł związek Kultury i Natury realizowany jest przez architekta niemal w każdym obiekcie, a relacje między nimi to podstawowy problem z zakresu kształtowania przestrzeni życia człowieka. Wychodząc z tych założeń, stworzył on autorską filozofię architektury. Jego myśli projektowa polega na zróżnicowaniu form architektonicznych
i krajobrazowych, odpowiednim zastosowaniu skali, struktury rozwiązań kompozycyjnych, a także na wszechstronnym powiązaniu krajobrazu architektonicznego z otaczającymi go elementami miasta.
Filozofia projektowania architektury Marka Budzyńskiego opiera się na twierdzeniu, że jakiekolwiek przekształcanie przestrzeni, aby chciał i mógł funkcjonować w niej człowiek, musi opierać się o realizację budynku, architektury o wyspecjalizowanych i dostosowanych do potrzeb funkcjach poprzez współpracę z jednej strony z kulturą, a z drugiej z naturą (Budzyński 2014d). „Życie człowieka podtrzymuje zarówno kultura jak i natura”. Miasto z założenia jest „lokalną organizacją kultury” (Budzyński 2012). Architekt rozumie kulturę jako „całokształt utrwalonego dorobku człowieka i procesów go tworzących”, natura natomiast jako „całokształt procesu stwarzania bez udziału człowieka”. Ewolucja – proces stwarzania – opiera się na jedności przeciwieństw a kultura wykreowana w naturze stanowi właśnie jej odwrotność (Gzowska, Klein 2013). Współdziałanie architektury i kultury pomaga w tworzeniu relacji międzyludzkich, stwarza możliwości obcowania człowieka ze sztuką, techniką czy reklamą. Przestrzeń ta sprzyjać ma integracji, w odróżnieniu od powierzchni biologicznie czynnych, które mają za zadanie np. retencjonowanie i ponowne wykorzystanie wód opadowych, czy poprawę mikroklimatu miejsca poprzez zastosowanie zielonych ścian z roślin pnących. Taki sposób krajobrazowego zagospodarowania powierzchni, na skutek zachodzących w nim procesów, prowadzi do jego częściowej izolacji.
Kluczem do tworzenia przestrzeni współżycia natury i kultury jest rozumienie zależności, które występują pomiędzy poszczególnymi budynkami, funkcjami w nich realizowanymi i ich rolą w tworzeniu przestrzeni ulicy jako miejsca pełniącego funkcję przestrzeni publicznej i komunikacyjnej (Ryc. 1). Z drugiej strony zieleń w krajobrazie miasta i relacji do architektury może być jej powłoką, powierzchnią biologicznie czynną w postaci zielonej ściany czy dachu, ale też budulcem publicznego, czy społecznego terenu zieleni w mieście, którego jedną ze ścian może być ściana architektoniczna. Jednak tylko w relacji do człowieka i jego cech psychofizycznych, człowieka, który jest „najwyższą wartością miasta”, można kreować przestrzenie tworzące warunki „podtrzymywania życia”. Budzyński zaznacza, że czynnikiem determinującym utrzymanie życia na Ziemi jest współżycie człowieka z człowiekiem, ale i człowieka z naturą i wszystkie plany i realne działania w aglomeracjach miejskich, w których żyje obecnie około 50% ludzkości[8]powinny być kreowane z tą świadomością.
Wydawać by się mogło, iż projekty Marka Budzyńskiego to wciąż ewoluujące podejście do natury, która najpierw przełamywała brutalność betonowych form (Ursynów Północny (Ryc.2), realizowała się, jako przenikanie się formy architektonicznej z formami zieleni – miało to miejsce m.in. w przypadku Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (dalej zwanej BUW), gmachu Sądu Najwyższego w Warszawie czy Opery i Filharmonii Podlaskiej – Europejskiego Centrum Sztuki (dalej zwanego Operą Podlaską) (Ryc.3). Z kolei w projekcie Świątyni Opatrzności Bożej (Ryc. 4) czy Centrum Edukacji Geologicznej w Chęcinach architekturę podporządkowano całkowicie krajobrazowi.
Z przeprowadzonego z projektantem wywiadu wynika jednak, iż każdy w wymienionych obiektów oraz inne założenia architektoniczne realizowano według jednego schematu działania (ryc. 5). Jego wynikiem jest możliwe w danej przestrzeni współdziałanie obiektu architektonicznego o wyspecjalizowanych, zgodnych z przeznaczeniem funkcjach z jednej strony z kulturą z drugiej z naturą, w zakresie wynikającym z możliwości z uwarunkowań lokalizacyjnych danego obiektu architektonicznego. Dialog kultury i natury widoczny jest w każdym projekcie.
Możemy zatem postawić szereg pytań badawczych:
- Czy kształtowanie zielonej architektury jest wystarczające do sanacji środowiska zamieszkiwania miejskiego?
- W jaki sposób biofiliczne projektowanie obiektów miejskich w oparciu o wartości krajobrazowe może prowadzić do tworzenia bardziej przyjaznych i zdrowych miast?
- Czy projekty i realizacje Marka Budzyńskiego rzeczywiście charakteryzują się wyjątkowym traktowaniem wartości krajobrazowych?
- Czy w oparciu o analizę projektów i realizacji Marka Budzyńskiego możliwym jest stworzenie katalogu wzorców projektowych możliwych do wykorzystania w tworzeniu projektów opartych na wartościach krajobrazowych miasta?
2. Przedmiot, cel i zakres badań
Przedmiotem badań z zakresu architektury krajobrazu i urbanistyki jest proces tworzenia obiektów i kompleksów architektonicznych i urbanistycznych w założeniu minimalizacji ich wpływu na środowisko przyrodnicze, wpisania ich w krajobrazowe wartości przestrzeni ich realizacji oraz tworzenia harmonijnej, zrównoważonej przyrodniczo i kulturowo tkanki miejskiej.
Celem pracy było zbadanie wpływu wartości krajobrazowych realizowanych poprzez tworzenie architektury krajobrazowej na przestrzeń w aspekcie podnoszenia jakości przestrzeni w mieście oraz jakości życia mieszkańców współczesnych miast. Cel ten jest realizowany poprzez analizę szerokiej puli projektów oraz realizacji architekta Marka Budzyńskiego, który w swoim warsztacie projektowym kieruje się relacjami zachodzącymi pomiędzy warstwą natury i kultury na styku pomiędzy wnętrzem i zewnętrzem obiektów architektonicznych.
Praca posiadała dwa cele aplikacyjne. Pierwszym z nich jest opracowanie metody badania wartości krajobrazowych miejskich inwestycji architektonicznych
i urbanistycznych. Drugim celem aplikacyjnym jest opracowanie katalogu wzorców projektowych, reprezentujących wartości krajobrazowe występujące w projektach
i realizacjach architektonicznych Marka Budzyńskiego.
Temat przeprowadzonych badań był z założenia interdyscyplinarny. Praca łączy w sobie zagadnienia związane z architekturą krajobrazu, urbanistyką, ekologią miasta oraz architekturą. Szczegółowo zbadano aspekty aksjologii przestrzeni, największy nacisk kładąc na wartości krajobrazowe miasta, a także wartości przyrodnicze, kulturowe oraz symboliczne. Istotnymi pojęciami przewijającymi się w pracy są zielona architektura, biofiliczne podstawy projektowania obiektów miejskich i architektura krajobrazowa. Właściwe ich zrozumienie pozwala na odpowiednie ich włączanie w dyskurs zintegrowanego projektowania krajobrazu miasta, w tym architektury zespolonej z otoczeniem i respektującej wartość przyrodniczą terenów zurbanizowanych.
Zakres badań obejmuje opracowania teoretyczne, projekty konkursowe z zakresu urbanistyki
i architektury, projekty i realizacje obiektów architektonicznych kreujących krajobraz miasta tworzone przez Marka Budzyńskiego w różnych zespołach od początku lat 70 do współczesności.
W badaniu wstępnym – analizie prac projektowych Marka Budzyńskiego, badaniu poddano
16 projektów wyróżnionych bądź nagrodzonych w konkursach architektonicznych oraz dodatkowo
w analizie komplementarnej 5 projektów stworzonych komercyjnie.
Zakres badań zasadniczych obejmuje analizę 5 wybranych, spośród analizowanych
w badaniu wstępnych realizacji architektonicznych w krajobrazie miasta. Wśród nich znajdują się budynki o zróżnicowanej funkcji użytkowej (gmachy użyteczności publicznej, obiekty akademickie, oraz wielofunkcyjne zespoły mieszkaniowe).
3. Teza pracy
Twórczość Marka Budzyńskiego może być traktowana jako wzorzec zintegrowanego projektowania krajobrazu miasta, opartego na równoważeniu kultury
i natury, poprzez świadome i celowe powiązanie obiektu architektonicznego
z elementami krajobrazowymi wnętrza i zewnętrza.
4. Metody badań
Metodyka postępowania badawczego została oparta o fenomenologiczną metodę poznania, stanowiącej jedną z jakościowych strategii badawczych. Metody pracy badawczej różnicują się
w zależności od materiału badawczego, który w badaniu wstępnym stanowiły projekty, a w badaniu zasadniczym realizacje architektoniczne w krajobrazie miasta. Badania zasadnicze przeprowadzone zostały przede wszystkim w oparciu o analizę fenomenologiczną Christiana Norberga-Schulza oraz Jeremiego T. Królikowskiego, która na potrzeby prowadzonych badań łączy inne metody szczegółowe i techniki badawcze, m.in. analizę percepcyjną krajobrazu według Janusza Skalskiego (Skalski 2007) oraz metodę sekwencji widokowych, opracowywaną na podstawie prac Gordona Cullena (Cullen 2012) przez zespół pod przewodnictwem prof. Jeremiego T. Królikowskiego
w Katedrze Sztuki Krajobrazu SGGW. Dla osiągnięcia zamierzonych celów przyjęto metodykę postępowania zilustrowaną schematem pracy (Ryc. 6).
4.1. Materiał i metodyka badania wstępnego
W badaniu wstępnym – analizie prac projektowych Marka Budzyńskiego, analizie poddano
16 projektów użyteczności publicznej, nagrodzonych bądź wyróżnionych w ramach konkursów architektonicznych, projektowanych po 1989 roku w krajobrazie miasta oraz
w uzupełnieniu analizy, dodatkowych 5 projektów tworzonych komercyjnie o charakterze innym niż obiekty użyteczności publicznej. Łącznie zbadano 21 projektów wybranych spośród 64 projektów Marka Budzyńskiego przedstawionych w zestawieniu tabelarycznym
w pracy.
Badania wstępne opracowano w 2016 roku. Projekty opisano przy użyciu pięciu kategorii:
1. cechy środowiska przyrodniczego, 2. naturalne kształty i formy, 3. naturalne procesy
i wzorce, 4. światło i przestrzeń, 5. relacje z miejscem, wzorców biofilicznych architektury życia, stworzonych przez Stephena Kellerta (Kellert 2008)[9].
Po wytypowaniu materiałów do badania wstępnego, na podstawie zgromadzonej dokumentacji projektowej w postaci rzutów, przekrojów, detali, szkiców, wizualizacji i innych opracowań graficznych, dla każdego analizowanego projektu, stworzono graficzną kompilację przedstawiającą najważniejsze elementy projektów (Ryc. 7). Pliki formatu A4 opatrzono zlokalizowaną w górnej części arkusza nazwą obiektu wraz z lokalizacją oraz przyznaną mu nagrodą, datą i autorami projektu opisanymi w dolnej części zestawienia. Materiał graficzny wszystkich obiektów opracowany został w oparciu o ujednolicony wizualnie schemat.
Każdy z obiektów przeanalizowano pod kątem występowania łącznie 60 atrybutów architektury życia pięciu kategorii wzorców biofilicznych. W tabelach opisujących poszczególne obiekty opisywano liczbę porządkową, nazwę atrybutu oraz jego obecność
w danym projekcie, w układzie trzech możliwych wariantów (Ryc. 8):
– „+” oznacza występowanie danego atrybutu w analizowanym projekcie,
– „–” oznacza brak występowania danego atrybutu w analizowanym projekcie,
– „brak możliwości weryfikacji” (bmw) oznacza brak możliwości określenia czy atrybut występuje w danym projekcie/ był zamierzony przez autorów projektu.
W dodatkowej rubryce, zatytułowanej „Rozwinięcie”, zawarto charakterystykę wykorzystania atrybutów w analizowanych projektach.
W następnej kolejności wykonano analizę komplementarną badania wstępnego. Analizę pięciu dodatkowych projektów opracowano według identycznego schematu postępowania. Zrezygnowano jedynie z opisu zawartego w rubryce „Rozwinięcie”. Pozwoliło to na liczbowe porównanie uzyskanych wyników do wyników części właściwej badania wstępnego.
W rezultacie przeprowadzonych badań możliwym było sumaryczne zestawienie i porównanie obiektów, obserwacja częstotliwości wykorzystania konkretnych atrybutów architektury biofilicznej w projektach Marka Budzyńskiego. Pozwoliło to na bardziej syntetyczne opisanie charakteru wartości krajobrazowych zawartych w projektach. W wyniku przeprowadzonej analizy możliwym stało się także wytypowanie obiektów – zrealizowanych już obiektów, do przeprowadzenia ich szczegółowej analizy w części zasadniczej badania.
4.2. Materiał i metodyka badania zasadniczego
Pełnowartościowa identyfikacja i opisanie wartości krajobrazowych współtworzonych przez architekturę w powiązaniu z krajobrazem możliwa była w badaniu rzeczywistego, istniejącego w przestrzeni obiektu architektonicznego. Materiałem do przeprowadzenia rozbudowanego badania zasadniczego, mającego na celu identyfikację i pełne scharakteryzowanie wartości krajobrazowych obiektów architektonicznych Marka Budzyńskiego, stały się zatem realizacje wyłonione z obiektów analizowanych podczas badania wstępnego (Ryc. 9). Obiekty te współtworzą krajobraz miejski. Wszystkie zostały zrealizowane po 1989 roku. Cztery z nich stanowią obiekty użyteczności publicznej. Jedną realizację poddaną analizie stanowi obiekt zabudowy wielorodzinnej w postaci zespołu mieszkaniowego. Badanie uzupełniono o obiekt o charakterze mieszkaniowym uznając, że jakość i charakter tego typu obiektów w znaczący sposób wpływa na jakość przestrzeni miejskiej i życia w niej.
W badaniach zasadniczych wykorzystano metody umożliwiające badanie i zapis przeprowadzonych obserwacji terenowych:
- metodę analizy percepcyjnej krajobrazu wg Janusza Skalskiego (Skalski 2007),
- metodę analizy krajobrazu miasta poprzez sekwencje widokowe, opracowaną na podstawie prac Gordona Cullena przez zespół z Katedry Sztuki Krajobrazu SGGW (Królikowski i in. 2016),
- analizę kategorii genius loci wg Christiana Norberga-Schulza i Jeremiego T. Królikowskiego (Królikowski 1998).
W pierwszym etapie pracy badawczej opracowano charakterystyki obiektów, następnie dokonano licznych bezpośrednich obserwacji terenowych, wykonanych w ramach wizyt terenowych w pięciu badanych obiektach. W ich trakcie stworzono obszerne dokumentacje fotograficzne każdego z analizowanych obiektów, uznając zdjęcia za obiektywny i weryfikowalny obraz przeprowadzonych obserwacji. Po dokonaniu obserwacji terenowych i badań kameralnych, dla każdego z analizowanych obiektów stworzono metrykę projektu, zawierającą najważniejsze informacje dotyczące obiektu. Kolejnym elementem badań zasadniczych było opracowanie wymienionych analiz projektowych.
Analiza percepcyjna krajobrazu wg Janusza Skalskiego
Wykorzystanie w badaniu obiektów analizy percepcyjnej krajobrazu wg Janusza Skalskiego pozwoliło opisać warstwy współtworzące wartość ich krajobrazu. W kolejnych etapach postępowano zgodnie ze schematem postępowania badawczego proponowanym przez autora obejmującym V etapów analizy: etap I – ogół krajobrazu, etap II – bramy wprowadzające do ogółu, etap III – wewnętrzna struktura ogółu, etap IV – szczegóły fizjonomiczne, etap V – komfort dalekiego patrzenia. Zapisem każdego z etapów przeprowadzonej w terenie analizy percepcyjnej jest mapa przedstawiająca analizę oraz odnosząca się do niej, zamieszona w tabeli i opisana dokumentacja fotograficzna (Ryc. 10). Sumarycznie, opracowano zestawienie 5 map analitycznych oraz 5 tabel zwierających fotografie konkretnych rozwiązań zastosowanych przez Marka Budzyńskiego, wraz z ich opisem. Każda z map, oprócz elementów badanych, charakterystycznych dla każdego z etapów analizy, zamieszczonych w legendzie, zawiera liczbę porządkową, miejsce i kierunek, w jakim wykonano zdjęcie umieszczone w tabeli. Zdjęcia wykonywano w różnych porach roku, dnia i aurze. Wszystkie zdjęcia zostały wykonane przez autorkę niniejszej pracy oraz opatrzone datą i godziną ich wykonania.
Analiza krajobrazu miasta poprzez sekwencje widokowe
Następnie opracowaną analizą była analizy krajobrazu badanych obiektów i ich otoczenia poprzez sekwencje widokowe. Założenia metodologiczne zostały opracowane przez zespół
z Katedry Sztuki Krajobrazu SGGW według teorii sekwencji widokowych Gordona Cullena
z elementami teorii wnętrz stworzonych przez Kazimierza Wejcherta (Królikowski i in. 2016). Metoda opiera się na wykonaniu dokumentacji fotograficznej przez osobę pieszą będącą w ruchu
i odnosi się do bezpośredniej percepcji miejsca. Wykonane fotografie są przestrzennym wycinkiem rzeczywistości, ułożonym w następujący po sobie ciąg reprezentujący zmienność krajobrazu konkretnego wycinku miasta w oczach osoby w nim się poruszającej. Wykorzystanie metody analizy krajobrazu miasta poprzez sekwencje widokowe pozwoliło na zbadanie bezpośredniej relacji wybranych obiektów architektonicznych stworzonych przez Marka Budzyńskiego z ich najbliższym otoczeniem. Analiza ta stanowi uzupełnienie metody analizy percepcyjnej. Celem badania było stwierdzenie, na ile obiekty architektoniczne Marka Budzyńskiego wpisują się bądź tworzą krajobraz miejsca, a także jakie elementy przestrzenne zaburzają harmonijność i czystość krajobrazu. Dokumentacja fotograficzna ilustrująca analizę sekwencji widokowych była zapisem dwóch pojedynczych spacerów, w dwu kierunkach, przeprowadzonych w konkretnym dniu. Każda
z sekwencji składa się z kilkunastu ujęć, zdjęcia poszeregowano w logicznym porządku, tworząc kompilację graficzną na formacie A4. Kierunek poruszania się obserwatora oznaczono strzałkami oraz podkreślono numeracją odnoszącą się do mapy ilustrującej opracowane sekwencje, na każdej kompilacji zdjęć zaznaczano elementy dysharmonijne opisane następnie w tekście (Ryc. 11).
Identyfikacja wartości krajobrazowych – na podstawie metody opracowanej przez Jeremiego T. Królikowskiego opartej na podstawie koncepcji genius loci – Christiana Norberga-Schulza
Holistyczne badanie krajobrazu obejmujące zarówno przestrzeń fizyczną o podstawie materialnej, przestrzeń spostrzeżeniową – odbieraną poprzez zmysły, jak również przestrzeń wyobrażeniową, możliwe jest poprzez zastosowanie metody fenomenologicznej opartej na kategoriach genius loci. Metoda Christiana Norberga-Schulza ujmująca architekturę krajobrazu narzędziami fenomenologii jest szczególnie przydatna, gdyż analizuje zarówno krajobraz naturalny, jak i architekturę, przy pomocy podobnych kategorii. Pozwala to na odnalezienie sensu łączącego dzieła kultury z dziełami natury (Królikowski 1998)1. Badania wykonywane tą metodą pozwalają nie tylko wyodrębnić dane struktury, ale także je szczegółowo scharakteryzować. Sumujące się zjawiska wiążą się z pojęciem będącego syntezą wartości genius loci, podkreślając jego znaczenie dla duchowego wymiaru przestrzeni architektonicznej i krajobrazowej (Królikowski 2011). Zaproponowana przez Christiana Norberga-Schulza metoda opiera się o pięć kategorii: I. rzeczy, II. światło, III. czas, IV. porządek, V. charakter (Norberg-Schulz 1980). Zapisem przeprowadzonego badania jest podzielony na kategorie, tabelarycznie ujęty opis (Ryc. 12). Tabele identyfikacji wartości krajobrazowych stanowią jednocześnie podsumowanie i kwintesencję wszystkich badań przeprowadzonych nad konkretnym obiektem.
5. Wyniki badań
Wynikiem analiz przeprowadzonych w ramach badania wstępnego oraz właściwego jest:
- szczegółowe scharakteryzowanie cech/ atrybutów architektury życia wykorzystywanych przez Marka Budzyńskiego i dowodzone przez niego zespoły projektowe w projektach architektonicznych realizowanych dla krajobrazu miejskiego;
- zdefiniowanie pojęcia architektury krajobrazowej, łączącej cechy zielonej architektury oraz biofilii/ architektury życia;
- opracowanie szczegółowego katalogu wzorców projektowych dla realizacji obiektów nurtu architektury krajobrazowej.
5.1. Wyniki badania wstępnego
Wyniki badania wstępnego polegają na sumarycznym zestawieniu i porównaniu występowania 60 cech atrybutów architektury biofilicznej (Kellert 2008) w łącznie 21 projektach autorstwa Marka Budzyńskiego. Analiza wszystkich materiałów związanych z projektami konkursowymi pozwala stwierdzić, że wszystkie 16 projektów cechuje wysoki stopień wykorzystania w nich (świadomego lub nie) atrybutów, jakie przypisuje się obiektom z nurtu architektury życia (Kellert 2008) – 65% lub więcej. W przypadku obiektu o najniższej liczbie zaobserwowanych cech biofilicznych wykazano występowanie 39 takich cech, co stanowi 65% analizowanej całości (60 cech). Z kolei projekt obiektu o najwyższej wykazanej liczbie zaobserwowanych cech biofilicznych posiada ich aż 55, co stanowi 92% całości. Średnio, w 16 przeanalizowanych projektach odnaleźć można ponad 47 z 60 analizowanych atrybutów, co stanowi 78% całości. Analiza pięciu projektów komercyjnych również wykazała wysoki stopień wykorzystania w nich atrybutów architektury życia – 67% lub więcej. Średnio, w 5 przeanalizowanych projektach odnaleźć można ponad 42,5 z 60 analizowanych atrybutów, co stanowi 71% całości.
Do atrybutów architektury życia, które występują we wszystkich 21 projektach architektonicznych Marka Budzyńskiego poddanych analizie, należą:
- reprezentujące kategorię Cechy środowiska przyrodniczego: (1.) naturalne barwy, (3.) powietrze, (4.) światło dzienne, (5.) rośliny, (8.) widoki, otwarcia i powiązania widokowe, Dodatkowo, często wykorzystywane przez architekta są atrybuty (3.) woda, (9.) fasady ekologiczne oraz (10.) ukształtowanie terenu,
- reprezentujące kategorię Naturalne kształty i formy: (14.) drzewa i kolumny, (17.) formy owalne i eliptyczne, (19.) kształty krzywoliniowe, (20.) naśladowanie cech naturalnych,
- reprezentujące kategorię Naturalne procesy i wzorce: (24.) wrażliwość sensoryczna/reagowanie na bodźce środowiskowe, (29.) spójność przestrzenna stworzona przez wzorce (klucz przestrzeni), (33.) integracja części przestrzeni w całość (34.) uzupełniające się kontrasty (35.) dynamiczna równowaga i napięcie między formami.
W tej kategorii do często powtarzających się atrybutów należą także: (30.) obszary domknięte (wnętrza), (31.) przestrzenie przechodnie oraz (32.) wnętrza sprzężone. Reprezentujące kategorię Światło i przestrzeń: (38.) światło naturalne, (40.) świtało
i cień, (42.) obszary światła, (47.) przestrzeń jako kształt i forma, (48.) ład przestrzeni, (49.) wnętrze i zewnętrze, - reprezentujące kategorię Relacje z miejscem: (55.) zorientowanie na krajobraz, (58.) integracja kultury i natury, (60.) genius loci.
5.2 Wyniki badania zasadniczego
Wyniki badania zasadniczego przedstawiono w opracowaniach tabelarycznych
i w odniesieniu do poszczególnych etapów badań, na które składały się: wyniki analizy percepcyjnej krajobrazu, wyniki analizy krajobrazu miasta poprzez sekwencje widokowe oraz wyniki analizy identyfikacji wartości krajobrazowych.
Podsumowując wyniki badań analizy percepcyjnej pięciu zrealizowanych obiektów architektonicznych stwierdzono, że architekturę tworzoną przez Marka Budzyńskiego charakteryzuje kilka powtarzających się w różnych realizacjach cech. Wyróżniają one realizacje architekta pod względem konfrontacji obiektów z otaczającym krajobrazem, niezależnie od jego charakteru, a także budowanie równowagi pomiędzy warstwą architektoniczną i warstwą przyrodniczą. Najistotniejsze cechy to:
- naturalna kolorystyka architektury, której towarzyszy duży udział zieleni, a także często elementy wodne,
- tworzenie widoków, otwarć i powiązań widokowych,
- liczne powiązania z otaczającą przestrzeń architektoniczną krajobrazem i zorientowanie architektury na krajobraz,
- wprowadzanie w przestrzenie architektoniczną i krajobrazową naturalnego światła i powietrza,
- występowanie drzew lub symbolizujących je kolumn,
- stosowanie form i kształtów naśladujących naturalne,
- wprowadzanie zróżnicowanych wnętrz i przestrzeni przechodnich, jak również sprzężeń pomiędzy nimi, których dominującym budulcem są elementy przyrodnicze,
- tworzenie wnętrz aktywnych społecznie; kształtowanie charakteru miejsca i ładu przestrzeni uzyskanego za pomocą tworzenia relacji pomiędzy wnętrzem i zewnętrzem, co odbywa się zarówno przez podkreślenie bram wprowadzających, jak i przeszkleń,
- integracja warstwy antropogenicznej – Kultury i przyrodniczej – Natury, dzięki której wydobywa się, tworzy lub intensyfikuje duch miejsca projektowanych przestrzeni.
Wyniki analizy krajobrazu poprzez sekwencje widokowe również ujęto w tabele. Na całościowe 198 kadrów widokowych wykonanych i przeanalizowanych w ramach sekwencji
5 obiektów 59 zaklasyfikowano jako dysharmonijne. Oznacza to, że średnio jedynie 30% kadrów uznano za odbiegające od pożądanych efektów, a aż 70% zaliczono jako wizualnie
i kompozycyjne atrakcyjne. Podsumowując stwierdzono, że realizacje architektoniczne obiektów użyteczności publicznej autorstwa Marka Budzyńskiego można uznać za harmonijnie wpisujące się w krajobraz.
Identyfikacja wartości krajobrazowych jest syntezą zjawisk, znaczeń, wartości występujących w przestrzeni krajobrazowej badanych obiektów. Zaobserwowane zależności dotyczące: rzeczy, światła, czasu, porządku i charakteru składają się na genius loci miejsc. Tabelaryczne ujęcie pozwala na precyzyjne i syntetyczne opisanie analizowanego krajobrazu. Wynikiem badania jest sam jego zapis, który pozwala na zaobserwowanie przestrzeni architektonicznej i krajobrazowej w ujęciu nie tylko przestrzeni fizycznej, ale i wrażeniowej oraz wyobrażeniowej.
Zauważa się, że rozwiązania architektoniczne wykorzystywane przez Marka Budzyńskiego mogą powodować wydobycie dowolnego rodzaju ducha miejsca. Jest on tworzony w kontekście
i odniesieniu do krajobrazu zastanego, tworząc nawiązania, uzupełnienia czy podkreślenia genius loci drzemiącego w krajobrazie.
5.3. Katalog wzorców projektowych
Wizualizacją cech architektury krajobrazowej jest Katalog wzorców projektowych, opierający się na konkretnych rozwiązaniach przestrzennych zaobserwowanych w toku badań. Katalog wzorców projektowych opracowano w oparciu o wyniki badań wstępnych
i zasadniczych. Katalog ilustrujący wzorce prowadzące do powstania architektury krajobrazowej podzielono na 4 kategorie zawierające w sobie łącznie 33 wzorce:
- Zewnętrza obiektu architektonicznego (Architektura krajobrazowa/ zewnętrze) I.1-I.18 (Ryc. 13).
- Wnętrza obiektu architektonicznego (Architektura krajobrazowa/ wnętrze) II.19-II.26 (Ryc. 14).
- Detalu lokalizowanego w zewnętrzu lub wnętrzach obiektów architektonicznych – (Architektura krajobrazowa/ detal architektoniczny) III.27-III.29 (Ryc. 15).
- Przestrzeni i genius loci – kategorii prowadzącej do powstania miejsc (Architektura krajobrazowa/ przestrzeń) IV.30.-IV.33 (Ryc. 16).
Poszczególne kategorie z podporządkowanymi im atrybutami, podzielono na mniejsze grupy ilustrujące dane zagadnienia. Każda z kategorii została zatytułowana hasłowo, dotyczy kształtowania określonych form i rozwiązań. Przykładowo, kategoria 1. zielone ściany odnosi się do wprowadzania formy roślinnych (zwłaszcza preferowanych przez architekta roślin pnących) na ściany. Hasła zostały sformułowane w taki sposób, aby zrozumienie wartości merytorycznej nie wymagało szczegółowego omówienia.
5.4. Definicja pojęcia architektura krajobrazowa
W wyniku przeprowadzonych badań oraz opracowania Katalogu wzorców projektowych architektury Marka Budzyńskiego, opracowano definicję pojęcia architektura krajobrazowa, wiążącego w sobie elementy nurtu biofilii, zielonej architektury i projektowania krajobrazu,
w formie szerszej charakterystyki obiektów zaliczanych do tego nurtu:
Architektura krajobrazowa to kształtowanie obiektów architektonicznych w krajobrazie miasta skupione na procesach sprzyjających tworzeniu warunków do podtrzymywania życia, zarówno w kategoriach przyrodniczych, jak i kulturowych. Projektowanie architektury krajobrazowej wpisuje obiekty tego nurtu w krajobraz, współtworząc i łącząc krajobraz zewnętrza i wnętrza, wytwarzając lub podkreślając wartości krajobrazowe przestrzeni. Obiekty wpisujące się w nurt krajobrazowy stanowią budynki lub zespoły wyprowadzające architekturę na zewnątrz i tworzące krajobraz we wnętrzu. Architektura krajobrazowa nie jest zamkniętą formą przeciwstawną otoczeniu, przenika się z nim w sposób swobodny, wiążąc formy zbudowane z formami przyrodniczymi oraz tworząc liczne powiązania widokowe. Architektura krajobrazowa stwarza warunki podtrzymujące zarówno życie ludzi, jak i roślin oraz zwierząt. Poprzez tworzenie miejsc aktywnych społecznie, sprzyja również tworzeniu pełnej relacji z miejscem, człowieka z człowiekiem, człowieka z kulturą i człowieka z naturą. W oparciu o lokalnie występujące wartości krajobrazowe, stanowiące niepowtarzalny wyraz przestrzeni, projektowanie architektury krajobrazowej współtworzy bądź uwidacznia genius loci.
Podsumowaniem wyników dotyczących budowania obiektów nurtu architektury krajobrazowej w odniesieniu do ich części zewnętrznej jest schemat (Ryc. 17), będący zapisem najważniejszych tworzących ją elementów wymienionych w 4 punkcie rozdziału.
6. Wnioski
Wyniki uzyskane w ramach przeprowadzonych badań własnych a także rezultaty badań zamieszczone w przeglądzie literatury związanej z tematem pracy pozwalają na sformułowanie następujących wniosków:
- Potwierdzono, że twórczość projektowa Marka Budzyńskiego może być traktowana jako wzorzec zintegrowanego projektowania krajobrazu miasta, opartego na równoważeniu kultury i natury, poprzez świadome i celowe powiązanie obiektu architektonicznego z elementami krajobrazowymi wnętrza i zewnętrza.
- Wartości krajobrazowe mogą materializować się obiektach architektonicznych o zróżnicowanej funkcji i charakterze, realizowanych w krajobrazie miasta, w tym:
- świeckich obiektach użyteczności publicznej tj. sądach, bibliotekach, obiektach kultury
i sztuki, centrach sportowych itp., - obiektach sakralnych,
- obiektach biurowych,
- osiedlach mieszkaniowych,
- zabudowie jednorodzinnej.
Obiekty te stają się wynikiem świadomego działania projektowego, mającego na celu równoważenie kultury i natury w celu wprowadzenia procesów podtrzymujących życie.
- Metody badawcze badania właściwego stanowią całościowe badanie krajobrazu, pozwalające na dostrzeżenie i zapis zjawisk zawartych w danej przestrzeni. Mogą one mieć zastosowanie:
- na etapie analizy wartości terenu jako inicjujące proces projektowy obiektów nowo tworzonych,
- podczas procesu rewitalizacji przestrzeni architektonicznej bądź krajobrazowej,
- w celach dydaktycznych bądź naukowych.
- Opracowany Katalog wzorców projektowych, który powstał na bazie uzyskanych wyników badań może stanowić wzorzec postępowania w procesie projektowania krajobrazu miasta nastawionego na podtrzymywanie życia i wydobycie wartości krajobrazowych. Zobrazowane schematem cechy architektury krajobrazowej w postaci:
- zielonych ścian,
- zielonych dachów,
- wprowadzania roślin na styku z bryłą i w elementach małej architektury,
- urozmaicania rzeźby terenu,
- wprowadzania elementów wodnych,
- wprowadzania naturalnej kolorystyki i materiałów,
- wprowadzania kolumn,
- wprowadzania kształtów krzywoliniowych,
- tworzenia efektu odbicia,
- wprowadzania rytmów w elewacje,
- wyprowadzania elementów architektonicznych poza bryłę budynku,
- tworzenia okien widokowych i szczelin architektonicznych,
wykorzystane w kształtowaniu przestrzeni architektonicznej prowadzą do powstania wartości krajobrazowych. Kontynuacją zamierzeń architektury krajobrazowej powinno być stworzenie krajobrazu wnętrza za pomocą wymienianych w Katalogu wzorców projektowych, wprowadzenie detali architektonicznych zatrzymujących użytkownika oraz tworzenie
w strukturze obiektu społecznie aktywnych miejsc, takich jak place, ogrody i miejsca widokowe. Na ducha miejsca architektury krajobrazowej składają się odkryte wartości miejsca podkreślone przez umiejętnie zastosowane zabiegi projektowe.
- Prezentowane w Katalogu wzorców projektowych ujęcie kategorii i atrybutów architektury krajobrazowej pozwala na bezpośrednie wykorzystanie go w praktyce projektowej. Wprowadzanie do projektów atrybutów z poszczególnych kategorii prowadzi do powstania architektury krajobrazowej w wymiarze, na który pozwalają specyfika obiektu, warunki lokalizacyjne, uwarunkowania siedliskowe czy terenowe. Największą wartością architektury krajobrazowej Marka Budzyńskiego opartej na zachowaniu równowagi pomiędzy naturą i kulturą jest to, że tworzona przestrzeń architektoniczna i krajobrazowa oraz składające się na nią wzorce projektowe prowadzą do tworzenia w mieście warunków podtrzymujących życie. Realizacje i projekty architekta mogą stać się źródłem inspiracji i czerpania wzorców dla projektowania równoważonego, bogatego w kulturę i naturę krajobrazu współczesnego, bliskiego człowiekowi miasta.
7. Bibliografia
- Budzyński M. 2010: Utrzymanie życia jako podstawowa wartość przestrzeni miast. [w]: Madurowicz M. (red.): Wartościowanie współczesnej przestrzeni miejskiej, Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, UW, Urząd M.st. Warszawy, Warszawa: 401-416.
- Cullen G. 2012: Obraz miasta. Wydanie skrócone. The concise townscape. Ośrodek „Brama Gordzka – teatr NN, Lublin”.
- Kahn P. H. Jr. 2001: The Human Relationship with Nature: Development and Culture. The MIT Press, Cambridge.
- Kellert S. R., Wilson O. 1993: The Biophilia Hypothesis. Island Press, Washington D.C.
- Kellert S. R., Heerwagen J., Mador M. 2008: Biophilic Design: The Theory, Science and Practice of Bringing Buildings to Life. John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.
- Kellert S. R. 2008: Dimensions, Elements, and Arributes of Biophilic Design. [w]: Kellert S. R., Heerwagen J., Mador M. 2008: Biophilic Design: The Theory, Science and Practice of Bringing Buildings to Life. John Wiley & Sons Inc., Hoboken, New Jersey: 3-20.
- Królikowski J. T. 1998: Zastosowanie koncepcji Norberga-Schulza do badań nad architekturą krajobrazu. Praca doktorska SGGW, Warszawa.
- Królikowski J. T. 2011: Chrześcijańska interpretacja ducha miejsca. [w:] Plit J. (red.): Niematerialne wartości krajobrazów kulturowych, Prace komisji krajobrazów kulturowego nr 15, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec: 29-37.
- Królikowski J., Piądłowska K., Rothimel B., Wlazło-Malinowska K. 2016: Analiza sekwencji widokowych jako metoda waloryzacji i projektowania krajobrazu miasta. Sequence viewing analysis as an urban landscape valorisation and design method. [w:] Marzęcki W. (red.) 2016: Przestrzeń i forma. Space and Form. Tom 26/2016. Wydawnictwo Uczelniane Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie, Szczecin: 9-24.
- Krzymowska-Kostrowicka A. 1997: Geoekologia turystyki i wypoczynku. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
- Latkowska M. 2011: „Zielona” natura człowieka [w:] Gawryszewska B. J., Rothimel B. (red.) 2011: Ogród za oknem. W zgodzie z naturą. Sztuka Ogrodu i Krajobrazu, Warszawa: 94-102.
- Louv R. 2014: Ostatnie dziecko lasu. Grupa Wydawnicza Relacja Sp. z o.o., Warszawa.
- Norberg-Schulz Ch. 1980: Genius loci. Towards a Phenomenology of Architecture. Academy Edytion, Londyn.
- Rothimel B. 2014b: Ogrody na miejskich tarasach. [w:] Zieleń to życie, nr 07/(15)/2014. Agencja Promocji Zieleni, Warszawa. 37-40.
- Rothimel B. 2017: Architektura życia jako wzorzec równowagi między naturą a kulturą oraz warunek osiągnięcia kultury przestrzeni. [w:] Królikowski J. T., Rybak-Niedziółka K., Rykała E. (red.): Projektowanie krajobrazu miasta. Wydawnictwo SGGW, Warszawa
- Szumigała P., Urbański P. 2017: Tereny zieleni w nowych koncepcjach rozwoju miast i metropolii na wybranych przykładach. Prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we Wrocławiu, nr 490/2017. Gospodarka miejska przyszłości. Perspektywa województwa dolnośląskiego. Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Poznań: 219-230.
- Skalski J. 2007: Analiza percepcyjna krajobrazu jako działalność twórcza, inicjująca proces projektowania, Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
- Wines J. 2008: Green Architecture. Taschen, Köln.
- Wachaczyk K. 2005: Ericha Fromma człowiek zagubiony w dychotomiach. [w:] Skorowski H. (red.) 2005: Seminare. Poszukiwania naukowe, vol. 21. Towarzystwo Naukowe Franciszka Salezego, Kraków-Ląd-Łódź: 31-46.
PRZYPISY:
[1] Termin zielona architektura (z ang. green architecture) oznacza filozofię architektury opartej na zrównoważonych źródłach energii, trosce o wtórne wykorzystanie materiałów budowlanych oraz lokalizację budynków z uwzględnieniem jego wpływu na środowisko przyrodnicze (Wines 2008).
[2] Pojęcia biofilii i architektury życia zostały wyprowadzone z teorii elementarnej, genetycznej więzi łączącej człowieka ze wszystkimi innymi organizmami zamieszkującymi Ziemię (Wilson 1984). Biofilia mówi o wrodzonym pędzie organizmów do życia (Wachaczyk 2005; Rothimel 2017), natomiast architektura życia jako postawa wywodząca się z biofilii i jednocześnie ukierunkowana na przestrzeń życiową człowieka ma w założeniu tworzyć możliwość i zaspokajać potrzeby kontaktu człowieka z naturą poprzez realizację obiektów architektonicznych.
[3] BREEAM stanowi obecnie jeden z głównych standardów wykorzystywanych w branży nieruchomości. Przeznaczony jest dla nowo powstałych lub rozbudowywanych i modernizowanych obiektów. System BREEAM umożliwia certyfikacje obiektów biurowych, przemysłowych, handlowych i mieszkalnych. Budynki ocenianie są według 10 stopniowej kategorii – każda z nich posiada podkategorie, których ocena przekłada się ostatecznie na wynik certyfikacji wyrażony w procentach (źródło). BREEAM opiera się na schematach uwzględniających warunki klimatyczne poszczególnych krajów. Certyfikat BREEAM przyznawany jest przez BRE Global (Building Research Establishment Global) na podstawie raportów sporządzonych przez licencjonowanego asesora, współpracującego z zespołem projektowym w trakcie procesu certyfikacji (źródło). Według danych z 2016 roku w Polsce znajduje się 270 obiektów z certyfikatem BREEAM i 87 z certyfikatem LEED (Baza budynków certyfikowanych dostępna jest pod adresem https://plgbc.org.pl/baza-budynkow-certyfikowanych/). Obecnie blisko 47% wszystkich certyfikowanych budynków znajduje się w Warszawie. W podziale na typy obiektów 70% wszystkich certyfikowanych budynków to obiekty biurowe, 22% obiekty handlowe, 7% magazyny i 1% hotele. Paport został opracowany na stan z 9.04.2016 na podstawie oficjalnych danych udostępnionych przez jednostki certyfikujące: Green Book Live (www.greenbooklive.com) i USGBC (www.usgbc.org/projects). Źródło:http://www.colliers.com//media/files/emea/poland/reports/2016/colliers_zielone_budynki_w_polsce_2016.pdf (dostęp 20.08.2017).
[4] Autor zasugerował, że odczytane dotąd kody genetyczne świadczą o tym, iż wspólny przodek był podobnym do dzisiejszych bakterii jednokomórkowym mikrobem o najprostszej znanej anatomii i budowie molekularnej (Wilson 1984). Jego obecność na Ziemi ponad trzy i pół miliarda lat temu sprawiła, że wszystkie współczesne gatunki łączą pewne podstawowe cechy molekularne, a na poziomie pojedynczej komórki wszystko, co żyje, jest tożsame.
[5] Erich Fromm jako pierwszy posłużył się terminem biofilia w ujęciu naukowym (Modrzewski, Szkołut 2015). Jego perspektywa socjobiologiczna stanowiła próbę określenia założeń dotyczących istoty człowieka i jego namiętności wynikających z anatomii, fizjologii czy przesłanek neurologicznych oraz kwestii wynikających z warunków życia, dających się udowodnić antropologicznie, a nie genetycznie.
[6] Yale School of Forestry & Environmental Studies
[7] Tematyka ta poruszana jest m.in. w publikacji Kultura Przestrzeni Gminy (Królikowski i in. 2010).
[8] Prognozuje się, że w roku 2050 miasta staną się domem dla 2/3 populacji ludzkiej.
[9] Tabela stworzona przez Stephana Kellerta i opublikowana na łamach Biophilic Design: The Theory, Science and Practice of Bringing Buildings to Life zawiera w sobie łącznie 6 kategorii i podporządkowanych im 72 atrybuty architektury życia. Przykładowo kategoria 1.cechy środowiska przyrodniczego zawiera w sobie 12 atrybutów w tym m.in. naturalne barwy, naturalne materiały, widoki, otwarcia i powiązania widokowe, ukształtowanie terenu, fasady ekologiczne czy występowanie wody, roślin i zwierząt..