A

arche – źródło, początek

archi/tektura – źródło mocy, początek sił

architektura – kształtowanie przestrzeni dla potrzeb człowieka – jest to równanie z wieloma niewiadomymi – czym jest kształtowanie?  produkcją czy twórczością – co to jest przestrzeń? czy to tylko metry sześcienne? czy kwadratowe? – kim jest człowiek? – jakie są jego potrzeby?

B

budowa formy architektonicznej – uniwersalne zasady budowy formy architektonicznej sformułował Juliusz Żórawski [1962]

1. FORMA – zawsze forma ma treść a treść formę + forma jest zawsze uformowana z części + uformowanie musi być ludzkie – odpowiadać psychice człowieka,
2. TENDENCJA DO FORM SPOISTYCH – formując z chaosu gwiazd konstelacje, dążymy od form swobodnych ku spoistym,
3. TENDENCJA DO GEOMETRYZACJI – człowiek poszukuje pionów i poziomów, zawsze odczuwa najmniejsze odchylenie,
4. TENDENCJA DO LICZBY OGRANICZONEJ – więcej niż sześć widzimy jako wiele,
5. TENDENCJA DO FORMY SILNEJ – forma silna jest łatwo dostrzegalna,
6. FORMA JAKO ORGANIZACJA UTWORZONA Z CZĘŚCI – bardziej złożona forma jest bardziej zależna od części, forma swobodna jest mniej zależna,
7. ZALEŻNOŚĆ FORMY OD JAKOŚCI CZĘŚCI – im forma jest bardziej spoista i bogata w części, tym większa jest jej zależność od elementów, a forma im swobodniejsza i uboższa, tym zależność jest słabsza,
8. ZALEŻNOŚĆ FORMY OD ROLI CZĘŚCI – w formach spoistych części są tak zależne od uformowania całości, że siła ich przesuwa się na rzecz całości, w formach swobodnych części mogą być indywidualnie silne, gdyż całość nie ma na nie wpływu
9. ZALEŻNOŚĆ FORMY OD WIELKOŚCI CZĘŚCI – zmiana części powoduje zmianę równowagi ich stosunków i zmianę całej formy,
10. FORMA JEST CZYMŚ WIĘCEJ NIZ SUMĄ CZĘŚCI – formowanie nie polega na dodawaniu ale na kształtowaniu /łączeniu /grupowaniu/zestawianiu według określonego wzoru,
11. NIEKTÓRE CECHY CHARAKTERYZUJĄCE FORMY SPOISTE I SWOBODNE ORAZ SILNE I SŁABE – forma, która swoją dobitnością zmusza do podporządkowania się jej dyscyplinie formalnej jest spoista, dodawanie części do spoistej całości pomniejsza spoistość, czyni swobodną a nawet zaciera,
12. WYTYCZNE FORMALNE – wytyczna jest zauważana wcześniej niż części, powiązanie wytycznych formalnych z funkcjonalnymi i konstrukcyjnymi czyni formę bardziej spoistą,
13. PUNKTY I MIEJSCA FORMALNIE WAŻNE – w formach spoistych wytyczna narzuca główne punkty formalne – oś, symetria, dominanta, centrum, swobodne mają te miejsca podkreślone,
14. NIEKTÓRE ZAGADNIENIA RYTMU – rytm łączy układy w podobne uformowania,
15. KOŃCZENIE SIĘ RYTMU W PRZESTRZENI – koniec rytmu podkreślony jest zmianą rozstawu,
16. KIERUNKOWOŚĆ I PRZEBIEGI FORMALNE – każda bryła architektoniczna ma określony początek i koniec, górę i dół,
17. KULMINACJA FORMALNA – kulminacja może być punktem głównym albo układem z wielu części, albo przestrzenią ujętą w ramy form,
18. ZALEŻNOŚCI MIĘDZY FORMĄ A TŁEM – każda forma dzieje się na tle, zmiana tła zawsze powoduje zmianę formy

C

charakter – jedna z podstawowych kategorii określających ducha miejsca [jedna z pięciu, pozostałe – rzeczy i ich struktura, światło, czas, porządek/ ład/ harmonia/ kompozycja]

czas – jedna z podstawowych kategorii określających ducha miejsca podstawowa kategoria określająca ducha miejsca [ patrz – charakter ]

D

dar – architektura jest darem, szczególnie architektura świata, traktowanie architektury jako towaru umniejsza jej wielkość, znaczenie i sens

dialog – sposób porozumiewania się polegający na wymianie myśli

E

estetyka życzliwości – jedna z możliwych postaw twórcy wobec odbiorcy obok estetyki pogardy i estetyki obojętności czyli poprawności estetycznej

F

fenomenologia architektury – koncepcja sformułowana przez Christiana Norberga-Schulza [1980], która stała się podstawą do powiązania z nią wyników badań innych autorów [Gaston Bachelard, Roman Ingarden, Martin Heidegger, Jerzy Patocka, Bohdan Lachert]

forma otwarta – forma, która pomimo zmian nie traci własnej tożsamości [Oskar Hansen]

G

genius loci – kluczowe pojęcie fenomenologii architektury, niezależnie od złożonej interpretacji tego pojęcia genius loci jest określany jako synteza wartości

H

harmonia – najwyższy stan porządku i ładu przestrzeni

I

intymny bezkres – jedna z kluczowych kategorii poetyki przestrzeni wprowadzona przez Gastona Bachelarda

J

język architektury – morfologia, syntaktyka, semantyka, pragmatyka [relacja użytkownika do znaku]

K

klasyczny genius loci – jeden trzech podstawowych rodzajów ducha miejsca [poza nim – kosmiczny, romantyczny], we współczesnym rozumieniu zrównoważony,

kosmiczny genius loci – jeden trzech podstawowych typów ducha miejsca, może być rozumiany jako globalny, planetarny, totalny czy wręcz totalitarny

krajobraz – największa forma dzieła architektury spostrzegana przez człowieka jako całość

kultura jest kultem wartości – [Andrzej Tyszka]

kultura krajobrazu, czyli patriotyzm miejsca – tytuł tekstu Olgierda Dziekońskiego „Jesteśmy dumni z naszych krajobrazów. Uczestniczymy w konkursach na ich promocję, umieszczamy w mediach społecznościowych zdjęcia ulubionych miejsc Polski, nawet gdy są już trochę zanieczyszczone reklamami. Ale również lekceważymy krajobraz w praktyce. Zauważył to 13 lat temu Roger Scruton w swoim eseju „Estetyczne skażenie”, mówiąc o wizualnym skażeniu polskiego krajobrazu i sygnalizując swoisty zanik patriotyzmu wobec krajobrazu.” [Rzeczpospolita, 4.12.2017]. Autorem zbliżonego pojęcia zdefiniowanego jako „patriotyzm pejzażu” jest Józef Mackiewicz, który wyróżniał: „patriotyzm narodowy, patriotyzm doktryny i patriotyzm pejzażu. Narodowy interesuje się tylko ludźmi zamieszkującymi dany pejzaż, ale nie pejzażem. Doktrynalny ani ludźmi, ani pejzażem, tylko zaszczepieniem doktryny. Dopiero patriotyzm pejzażu […] obejmuje całość, bo i powietrze, lasy, i pola, i błota, i człowieka jako część składową pejzażu” [1965].

kultura przestrzeni – język przestrzeni, wartości przestrzenne, wzorce architektoniczne, krajobrazowe i przestrzenne

L

linia – podstawowy element budowy formy architektonicznej łączący punkty i stanowiący granice płaszczyzn brył, „Linia graficzna, jaką wykreśla się polski krajobraz, jest tak giętka i rzeźbiona, skala barw tak zmienna i różnolita, że niepodobna pokusić się o ujęcie w kilku słowach pełni wyrazu, jaką przemawia ziemia nasza na całej przestrzeni swych obszarów” [Ewa Łuskina 1910],   niezwiązany z określonymi znaczeniami abstrakcyjny wyraz linii pozwala na własne skojarzenia [Sztafrowski, 1983]

logika architektury – logiką architektury jest miłość bliźniego [Antoni Jasieńczyk – Jabłoński, 1900]

Ł

ład przestrzeni –pojęcie ładu istnieje tylko w języku polskim [ w innych językach europejskich jest to porządek, Szmidt 1978],jest wiele rodzajów ładu chaos jest jeden [Wawrzyniak 2012] ład przestrzeni jest wynikiem określonych relacji międzyludzkich [Brukalska 1948], można wyróżnić ład wolności, ład zniewolenia, ład dowolności

ład dowolności –

ład wolności –                                                                                                

ład zniewolenia – 

M

miejsce –

miejsce wyróżnione – [Włodzimierz Dreszer]

modernizm –                                                                           

modernizm kapitalistyczny –                                                        

modernizm socjalistyczny – socmodernizm

morfologia – budowa formy

N

nastrój – [Patocka]

nowomowa architektury – [Krassowski, Królikowski 1982]

O

obraz architektury – architektura jako obraz świata – [Norberg-Schulz,1991]

P

poetyka miasta – [Sansot]

poetyka przestrzeni – [Bachelard]

postkatastrofizm – [Giżycki,2002]

projektowanie architektoniczne – „projektowanie jest przede wszystkim pracą myślową mającą na celu zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb człowieka” [Czesław Przybylski 1936]

przestrzeń – warstwy przestrzeni

przestrzeń mierzalna –

przestrzeń sensualna –

przestrzeń wyobrażeniowa, intencjonalna –

R

realizm kapitalistyczny–

realizm socjalistyczny –

romantyczny genius loci – jeden trzech podstawowych rodzajów ducha miejsca

rzeczy i ich struktura – jedna z podstawowych kategorii określających ducha miejsca podstawowa kategoria określająca ducha miejsca [patrz –charakter]

S

sekwencje widokowe – „Architektura bowiem staje się coraz bardziej sztuką konstruującą spektakle, w których żaden element nie jest przeżywany sam w sobie, lecz każdy stanowi fragment sekwencji tworzonej łącznie przez obraz widziany w jakiejś chwili oraz obrazy widziane poprzednio”.[Krassowski 1977]

składnia/kompozycja –                                                                  

semantyka architektury                                                                      

semiotyka architektury –

sztuka architektury/architektura sztuki – ars sine architectura nihil est

Ś

światło – jedna z podstawowych kategorii określających ducha miejsca [ patrz –charakter]

świat[ł]opogląd przestrzeni – widzimy to co oświetla światło naszych zmysłów, myśli, uczuć, wyobraźni, wiary, nadziei, miłości

T

teologia architektury – zadanie do wykonania

twórczość – jest kontynuacją dzieła Stworzenia [w interpretacji Christiana Norberga-Schulza]

U

uwaga – warunek spostrzegania i widzenia architektury

W

wartości przestrzenne –  podstawowe zagadnienie o którym dziś się nie pisze a rzadko mówi, pojęcie to zdefiniował Florian Znaniecki [1938], rozwijał Aleksander Wallis [1974]

widok –

Z

złożony duch miejsca – duch konkretnego miejsca najczęściej składają się nań dwa lub trzy rodzaje ducha w różnych proporcjach

znak w architekturze, architektura jako znak —

znak miejsca – forma znacząca i wyróżniająca się, zbliżone pojęcie w języku angielskim – landmark

Ż

żywioły – woda, ziemia, ogień, powietrze, bezkres [apeiron] – w greckiej filozofii przyrody: podstawowe elementy bytu.

                                                                                                                                                       

 

---

 

skrócony wybór literatury:                                                                                                                                                                                                                                  

Gaston Bachelard, Poetique de l’espace, Paris,

Barbara Brukalska, 1948, Społeczne zasady budownictwa osiedli mieszkaniowych, Warszawa,

Jacek Dominiczak, 2008, Intelektualne podstawy architektury, Warszawa [w: Społeczno-kulturowe podstawy gospodarowania przestrzenią – antologia, wyd. 2, red.: Beata J. Gawryszewska, Jeremi T. Królikowski],

Włodzimierz Dreszer

Marcin Giżycki,

Czesław Krassowski, 1977, Problemy genezy, przemian i ochrony krajobrazu osadniczego ziem Polski, Warszawa, mps powielany,

Czesław Krassowski, Jeremi T. Królikowski, 1982, Nowomowa w architekturze, [w: Architektura, nr 2/1982],

Jacek Krenz, 1998, Architektura znaczeń, Gdańsk,

Jeremi T. Królikowski, 1978,  Elementy semiotyczne dzieła architektury, Ossolineum [w: Studia semiotyczne VIII],

Jeremi T. Królikowski, 2006, Interpretacje krajobrazów, Warszawa,

Jeremi T. Królikowski, 2019, Europejski Genius Loci, Podkowa Leśna,

Jeremi T. Królikowski, 2020, Poetyka miasta socjalistycznego

Bohdan Lachert, 1983, Rozważania o twórczości architektonicznej,

Ewa Łuskina, 1910, W obronie piękności kraju,

Czesław Przybylski, 1936,

Pierre Sansot, Poetique de la ville,

Bolesław Szmidt, 1978, Ład przestrzeni, Warszawa,

Marian Sztafrowski, 1983, Abstrakcyjny wyraz linii, Gdańsk [w: Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej, Architektura],

Mieczysław Twarowski,1985, Metodologia budowy kościołów,

Andrzej Tyszka, 2019, Z historii ku przyszłości,

Paul Valery, 921,Eupalinos ou l’architecte,

Waldemar Wawrzyniak, Sacrum w architekturze,

Juliusz Żórawski, 1962, O budowie formy architektonicznej, Warszawa